امپراتور نورجهان کی بود ؟

سیده طلوع

امپراتور نورجهان بیگم قدرتمندترین زن در هند قرن ۱۷‌ بود. او در زمان حیاتش نقش بی‌سابقه‌ای در اداره‌ی امپراتوری پهناور مغل‌های هند ایفا کرد. هیچ زنی نتوانست پس از او این جایگاه را به دست آورد. پیش از نورجهان هم هیچ زنی نتوانسته بود در مناسبات قدرت دربار مغل‌ها نقش نیرومندی داشته باشد. در این یادداشت نقش و اهمیت امپراتور نورجهان و ربط او را با دنیای امروز توضیح می‌دهیم.نورجهان در سال ۱۵۷۷ در نزدیکی قندهار در افغانستان امروزی به دنیا آمد. پدر و مادر او متعلق به یکی از خانواده‌های شناخته شده‌ی فارس بودند که در آن زمان، خاندان صفوی بر آن حکومت می ‌کرد. صفوی‌ها ستم‌ گر و ناشکیبا بودند. پدر و مادر نورجهان، وطن ‌شان را ترک کردند تا خود را به قلمرو حکومت مغل‌ها برسانند. مغل‌های آن زمان در مقایسه با صفوی‌ها بسیار لیبرال و اهل تسامح بودند.نامش در آغاز مهرالنسا بود. پس از ازدوج همسرش جهانگیر امپراتور مغل (سلیم فرزند جلال‌الدین محمداکبر- مترجم) نام او را نورجهان گذاشت. مهرالنسا/ نورجهان چند دهه پیش از ملکه الیزابت اول به دنیا آمده بود. بسیاری‌ ها نورجهان را با ملکه الیزابت اول بریتانیا مقایسه می‌ کنند، ولی واقعیت این است که ملکه‌ نورجهان سرزمینی به مراتب وسیع و به لحاظ فرهنگی ناهمگون را اداره می ‌کرد. بریتانیای زمان ملکه الیزابت اول، با هند زمان نورجهان قابل مقایسه نبود. بریتانیای آن زمان به لحاظ فرهنگی همگون بود و قلمرو وسیع نداشت. روشن است که حکومت بر سرزمین پهناور و به لحاظ فرهنگی ناهمگون،‌ بسیار دشوارتر از اداره‌ قلمرو کوچک و به لحاظ فرهنگی همگون است.مغل ‌ها بر بخش بزرگی از شبه ‌قاره‌ هند ۳۰۰ سال حکومت کردند. سلطه‌ مغل ‌ها بر هند از شروع قرن ۱۶ ترسایی آغاز شد و تا اواسط قرن ۱۹ ادامه یافت. حکومت خاندان مغل در تاریخ هند بسیار مشهور است. شاهان خاندان مغل در زمان حاکمیت‌‌شان بسیار نیرومند بودند و آثار زیادی از دوران آنان بر جا مانده است. بسیاری از امپراتورهای مغل و زنان و مردانی که در دربارهای آنان کار می‌کردند، شیفته‌ هنر، معماری و موسیقی بودند. آنان شهرهای پرجمع و جوش، قلعه ‌های با شکوه، مسجد های بزرگ و مقبره‌ های زیبا اعمار کردند. به همین دلیل است که امپراتورهای خاندان مغل تا حال در حافظه تاریخی مردمان شبه‌ قاره هند زنده هستند.

نورجهان بیگم تنها امپراتور زن این خاندان، حتا در ادبیات شفاهی مردمان هند، ‌پاکستان و بنگله‌ دیش امروزی حضور دارد.داستان‌ های زیادی از زنده گی و کارنامه‌ های امپراتور نورجهان بیگم در خانه ‌های قدیمی و یادگارهای تاریخی شهرهای آگره و لاهور، نقل می ‌شود. شهرهای آگره و لاهور در زمان امپراتوری مغل‌ها اهمیت فراوان سیاسی داشت. در این دو شهر،‌ زنان و مردان مسن، رهنماهای گردشگردان و شیفته گان داستان ‌های تاریخی، قصه‌ های عجیبی از نورجهان بیگم دارند. آنان داستان مواجهه‌ و عاشقی نورجهان و جهانگیرشاه را با آب و تاب قصه می‌ کنند. قصه‌ شکار یک پلنگ آدم‌ خوار توسط نورجهان بیگم هم بسیار مشهور است. بر مبنای روایات شفاهی، پلنگ آدم‌ خواری زنده گی ساکنان یک روستا را تلخ کرده بود. ملکه نورجهان تصمیم گرفت که کار این پلنگ را یک ‌سره کند. او با یک تفنگ فتیله‌ ای در حالی که بر پشت فیلی سوار بود، پلنگ آدم‌ خوار را شکار کرد.مردم عام چیزهای زیادی در مورد داستان عاشقی و شجاعت بی ‌نظیر نورجهان بیگم می ‌دانند، اما هوش‌ مدیریتی، بلند پروازی سیاسی و دنیای ذهنی او چندان شناخته شده نیست. نورجهان بیگم خوش ‌صورت، به رغم موانع فراوان، توانست زمام‌ امور یک امپراتوری وسیع و نیرومند را به دست بگیرد و با تدبیر بی ‌نظیر آن را اداره کند. نورجهان بیگم مهارت ‌های دیگر هم داشت. او شکارچی ماهر، مهندس نوآور و شاعر توانا بود. او نقشه‌ قبر پدر و مادرش را در اگره طراحی کرد. این طراحی نورجهان بیگم،‌ بعدها منبع الهام برای طرح نقشه‌ تاج محل شد.جالب این است که نورجهان بیگم امپراتور، بانویی که در اوج سلطه‌ مردان بر سیاست هند،‌ زمام امور شبه‌ قاره را به دست گرفت، امپراتور‌زاده یا شاهدخت نبود. او با توانایی خود توانست پله‌ های ترقی را از حرم تا دربار جهانگیر شاه بپیماید و زمام ‌امور هند را به دست بگیرد. سوال مهم این است که نور جهان بیگم چگونه توانست زمام امور هند را در وضعیتی به دست بگیرد که نقش اجتماعی و سیاسی زنان چیز شناخته شده و معمول در آن زمان نبود؟ در پاسخ به این سوال فرضیه‌ های زیادی مطرح شده است. عده‌ای می ‌گویند که او یک شبکه‌ حمایتی نیرومند در درون دربار داشت و اعضای خانواده‌ جهانگیر شاه حمایتش می ‌کردند. شماری دیگر به رابطه‌ ویژه‌ی او با همسرش جهانگیر شاه اشاره می‌ کنند. برای جهانگیر شاه، ‌نورجهان بیشتر از دیگر همسرانش عزیز بود. برخی دیگر، بلند پروازی و توانایی‌ های فردی او را تعیین‌ کننده دانسته‌ اند. تردیدی نیست که نورجهان با هوش و بلند پرواز هم بود،‌ اما ویژه‌ گی‌ های فرهنگی هند و مردمان آن نقش عمده در رشد سیاسی نورجهان بیگم داشت. فرهنگ غنی، کثرت ‌گرا و شکیبای هند( ماورای رود سند ) از دیرباز زمینه‌ زنده گی مسالمت ‌آمیز میان ادیان و سنت ‌های مختلف را فراهم کرده است. این فرهنگ غنی برای آدمی ‌زاد فرصت خودآفرینی و تبارز می‌ دهد.نورجهان بیگم در سال ۱۵۹۴ با یک سرلشکر پیشین سپاه مغل ازدوج کرد و با او به بنگال رفت. بنگال که در شرق هند واقع است، در زمان حکومت مغل‌ها ایالتی نسبتاً غنی بود. نورجهان بیگم در بنگال یک فرزند به دنیا آورد. پس از مدتی، شوهر نورجهان بیگم مورد سوظن قرار گرفت. مغل ‌ها تصور می ‌کردند که شوهر نورجهان بیگم بر ضد حکومت آنان فعالیت می ‌کند. جهانگیر شاه به حاکم وقت بنگال امر کرد تا شوهر نورجهان بیگم را بازداشت کند و نزد او به آگره بیاورد، اما شوهر نورجهان با مأموران حکومت بنگال که برای بازداشت او آمده بودند، درگیر شد و جانش را از دست داد.پس از این رویداد، نورجهان به آگره آمد و در پناه دربار جهانگیر شاه قرار گرفت. آهسته‌ آهسته زنان دربار به او اعتماد کردند. او توانست اعتماد بسیاری‌ها را به دست بیاورد. نورجهان در سال ۱۶۱۱ با جهانگیر شاه ازدواج کرد. نورجهان بیستمین و آخرین همسر جهانگیر شاه بود. در اسناد به ‌جا مانده از دربار جهانگیر شاه، نام نورجهان بیگم و چند زن دیگر به کرات ذکر شده است. در کتاب جهانگیرنامه که زیر نظر جهانگیر شاه نوشته شده، آمده است که نقش نورجهان در دربار پس از سال ۱۶۱۴ بسیار جدی و اثرگذار شد. در این کتاب، تصویر روشنی از نورجهان بیگم به دست داده شده است. جهانگیرنامه، نورجهان بیگم را دیپلومات ورزیده، شکارچی ماهر، مشاور فاضل، شخصیت با وقار و دوست‌دار هنر معرفی کرده است.شماری از مورخان به این باور اند که جهانگیر شاه در حد افراط می ‌گساری می ‌کرد و دیگر توانایی کار نداشت. به همین دلیل بود که کل امور پادشاهی را به همسرش نورجهان بیگم سپرده بود، اما این کل حقیقت نیست. جهانگیر شاه تریاک دود می‌کرد و در حد افراط باده می‌نوشید. نورجهان هم برای جهانگیرشاه بیشتر از زنان دیگرش، ‌عزیز بود، اما این‌ها هیچ کدام علت اصلی قدرتمند شدن نورجهان بیگم نبود. نورجهان و جهانگیرشاه مکمل یکدیگر بودند و سندی در دست نیست که نشان دهد جهانگیرشاه از قدرت و نفوذ همسرش ناراحت بود.نورجهان، مدت کوتاهی پس از ازدواج با جهانگیرشاه،‌ یک حکم حکومتی صادر کرد. او در این حکم امر کرده بود که جایداد یک مأمور حکومت مغل به او برگردانده شود. زمین این مأمور را عده ‌ای غصب کرده بودند و به حکم نورجهان دوباره به او برگردانده شد. متن این حکم نورجهان از گزند روزگار در امان مانده و در دسترس است. در پای این متن آمده است که صادرکننده‌ حکم «نورجهان پادشاه بیگم» معرفی شده است. این سند نشان‌ دهنده‌ آن است که نورجهان بیگم پس از ازدوج با جهانگیر آهسته ‌آهسته صاحب صلاحیت شد و دامنه‌ اقتدارش هر روز گسترش می ‌یافت. سلطنت مغل در سال ۱۶۱۷، سکه‌ های طلا و نقره ضرب زد که در یک روی آن اسم جهانگیرشاه و در روی دیگر آن نام نورجهان بیگم درج شده بود. پیک ‌های پادشاه ‌های سرزمین ‌های دیگر، بازرگان و کارمندان دربار به زودی درک کردند که نورجهان قدرت و صلاحیت ‌های گسترده دارد. یکی از کارمندان دربار جهانگیر در یک کتاب آورد است که باری نورجهان بیگم در جایگاه مخصوص پادشاه نشست. جایگاهی که قبل از او زنان اجازه نداشتند به آن بنشینند یا نزدیک شوند. عصیان ‌گری نورجهان بیگم محدود به این مورد نبود.نورجهان بیگم احکام حکومتی را می ‌نوشت، ساختمان ‌های دولتی را طراحی می ‌کرد و به نام خود سکه ضرب می ‌زد. نورجهان بیگم برای حمایت از فقیران و ستم‌ دیدگان برنامه ‌ریزی می‌ کرد. زنده ‌گی نورجهان از تمام زنان معاصر او متفاوت بود. نورجهان به میدان رزم هم می ‌رفت. وقتی جهانگیرشاه در یک جنگ اسیر شد، نورجهان بیگم فرماندهی لشکری را بر دوش گرفت که مأموریتش آزاد سازی پادشاه بود. این ویژ‌ه گی‌های نورجهان بود که نام او را در کنار جهانگیرشاه مانده گار ساخت.

نوت : در جستجو و مرور کاپی از گوگل و انترنت

بامـداد ـ فرهنگی و اجتماعی ـ ۲/ ۲۲ـ ۲۳۰۴

استفاده ازمطالب بامداد با ذکرماخذ آزاد است.

Copyright ©bamdaad 2022