هنر گام زمان

زه خپل خلک نه وژنم

زبیر شیرزاد

هلته لری د کورولا موټر په خوا کی زما په شان یو زلمی چه د جنت تللو هیله یی درلوده غلی ولاړ وه، دوی زما انتظار کاوه، او زه بیا د دوی په لټه کی وم، چه ژر جنت ته لاړ شو. دی له ما هم ښکلی وه هم یی لوړه ونه د چنار په شان درلوده، زه بیا پوره ۵ سانتی متره له هغه بیا ټیټ قدی وم. د هغه څڼی هم زما له څڼو اوږدی وی او هم یی ښی غوړی کړی وی او هم یی ښه په هندی ګومنځی شانه کړی وی، او سترګی یی ورته ملا صاحب په خپله هم ښی توری کړی وی، او ما خو لا رانجه نه وه په سترګو کړی.

ما د جنت د تلو ډیر زیات تلوار درلوده، خو د هغه د تښتیدلی رنګ نه معلومیده چه یا پښیمانه شوی ده، یا یی دنده سخته ده او یا یی په جنت تللو او جهاد کی شک پیدا شوی، او یا نوی په یوی ښکلی مین شوی، او خپله مینه د جنت په حورو نه بدلوی، یا یی مورکی او یا د خپل د کور کوم غړی وریاد شوی، د پوښتنی حق خو ملا صاحب او د اوږدی لاری لارښود لا پخوا په مدرسه کی له مونږه اخستلی وه، دا چه ایمان مو خراب نه شی نا چاره شوم ورو، ورو خواته یی ورنژدی شوم او پټی خبری مو شروع کړی. پوه شوم دی زمونږ د مدرسی د انتحاری له هلکانو څخه نه ده. او د ده ملا هم زما مولوی صاحب نه وه، د ده ملا حورو ته نه ژړل خو زمونږ ملا د حورو او غلمانو وعدی هره ورځ مونږ ته را کولی. او کله به چه د شاتو حورو، شدو او غلمانو او پریمانو میوو خبره شوه زمونږ د مدرسی مولوی صاحب لپی، لپی اوښکی تویولی او مونږ یی نور هم د جنت تلو ته تشویقولو، زمونږ مولوی صاحب زمونږ کار ډیر ساده کړی وه ویل یی: چه هم په ښکته پښتونخوا کی او هم له تورخمه چه وا وښتلی جهاد او انتحار روا ده، او بیا ده پسی مه ګرځی چه د خارجیانو موتر دی راشی، د پولیسو، د ملی امنیت او ملی اردو موتر دی راشی، ښه جنتی خو هغه څوک وی چه ډیر ووژنی او ډیر وژړوی، ډیر د غم په ټغر کینوی، که دا کا ر مسجد کی وکړی، او که مکتب، ښار او یا دکانونو کی، او یا که په ګڼه او ګوڼه کی وی، که په سوات کی وی او که په ننګرهار کی، که پیشاور کی وی او که کابل کی وی، په جوزجان کی وی او که مردان کی وی، په قندهار کی وی او که وزیرستان کی وی، په ودونو کی وی او که د مسلمان د جنازی په سر، که انتحار وشی غوړی لا غوړ.

هو، زمونږ مولوی صاحب ویل: ګوری شاه زلمیانو، څومره چه ډیر مړه کړی او ویی وژنی، آبادی ګانی ورته ورانی ویجاړی کړی، خپلوان یی پری ښه وژړوی، په همغه اندازه به دملایکو په وزرونو به سواره ژر جنت ته لاړ شی، او مونږه مشران به پری خوشحاله کړی.

مولوی صاحب ویل تاسو پوهیږی چه: هلته د مالوچو په ځای، وریشمینه بړستنه، توشک، بالشت او د خوب تخت تاسو ته د حورو او غلمانو سره یو ځای آماده دی، او د تاسو ورتلو ته هغوی انتظار کوی. د عسلو، شدو، قیماقونو او د شرابو ډکی او پریمانه ویالی خو هلته دی، او د شهید مرتبه خو له هر چا بیا لوړه وی، او بیا میلی کوی.

خو ده بیچاره ماته او زما خولی او خبرو ته حیران کتلی او ژړغونی، ژړغونی کیده، خوله یی خلاصه کړه په ترس او لرز او په نیمه ژبه راته یی وویل: جنتی وروره په خدای قسم زمونږ ملا صاحب ویل: ګوره دوه ځایونو کی ځان والوزوه، په مسجد او یا وړکتون کی، ما خو هلته ملا صاحب ته څه نشو ویلی بندی کولم یی اوس چه انتحار ته ځم په خدای قسم زړه او نا زړه یم، او ځان سره دا وایم ګوره، مسجد خو د خدای کور دی او زما په لاسو خپل مسلمانان وروڼه را باندی وژنی او وړکتون خو د نازولو ماشومانو د تربیه او لمړنی تعلیم ځای دی په ماشوم خو خدای هم حق نه لری چه سوال او ځواب ورنه وکړی. او که دا کار وکړم بیا نه ملایکی می پیژنی او نه می دولتی عسکر، او دا مرګ می هسی بیهوده نشی نه به د دین شم نه د دنیا؟. او که مسجد کی ځان والوزوم هلته خو دجماعت مظلوم ملا هم مری او زما غاړه بندیږی، ولی زما ملا داسی مسلی او اوامر را ته کړی. زه حیران پاته یم څه وکړم د ملا ومنم او که د خپل ځان؟. د ده زوی هم مونږ سره سبق ویلی ما ورته وویل ملا صاحب ګوره جنت خو ښه ځای دی بس نه کیږی امتیاز خان چه زما ښه انډیوال دی او ستا ګلالی زوی دی هم ما سره یو ځای ولیږه او لاړ شی، هلته دی به مسجد ته لاړ شی او زه کودکستان ته، دواړه به انتحار وکړو، چه جنت کی هم یو ځای واوسو، خو ملا صاحب چه په خپله مبارکه ګیره او د سپینو کالو لاندی په غټه خیټه لاس واهه ویل: ځه جنتی زویه ته ژر لاړ شه ستاسو نوبت دی او تاته جنت کی وختی ځای جوړ شوی، خو ګوره کله چه تاسو زړور زلمیان خلاص شوی، زویه مونږ دواړه درځوو، غم مه کوه او ځان الوزوو، ځه جنتی زویه، دا د خدای رحم په تاسو شوی هر څوک جنت ته نشی تللی، منزل د ټولو یو دی خو سفر جدا، جدا هو تاسی مخکی لاړ شی چه حوری او غلمان شات او شدی او شراب انتهور خلاصی نشی زه بیا د امتیاز مور سره درځم.

ما چه د ده خبری واوریدی او زمونږ د مولوی صاحب خبری را یادی شوی نو د ده د ملا صاحب او زمونږ د مولوی خبرو کی روشانه توپیر وه، کله چه د ده خبری خلاصی شوی او د ده تشویش ته می نظر وکړ، دی له ما نه هم جنتی مسلمان ښکاریده. ده یو بل فرق هم له ما درلوده، هغه دا چه ده جنت غوښته خو د خارجیانو په وژلو کی د جنت د تللو هیله درلوده، ده ځان بیا د آزادی خواه لښکر سپاهی ګاڼه چه خارجیان وتلو ته اړ کړی، دی د خپلو خلکو وژلو ته خوښ نه وه، ده د ملا صاحب خبرو نه دا یاد کړی وه چه وطن کفارو او ظالمانو اشغال کړی، ده سره د اسلام د خطر خبره نه وه، او ما سره بیا د اسلام د خطر خبره وه، ده نه غوشتل چه خپل خلک ووژنی، او ماته بیا جنت ته تلل د خلکو له وژلو نه هم مهم وه، ځکه زمونږ مولوی صاحب جنت ته زمونږ تګ د خلکو په وژلو کی لیده، خو ده بیا جنت د وطن د آزادی په لار کی د ځانه تیریدلو کی غوښته او مناسب ګڼه، زه د ده خبرو ډیر حیران کړم او تر تاثیر لاندی یی راوستم، او په سوچونو کی ډوب شوم، چه د ده ومنم او که د مولوی صاحب، بیا می د ځانه سره ویل چه دی خو مدرسه کی زده کونکی دی هومره نه پوهیږی، کوم چه زما مولوی صاحب پوهیږی او مسلی کوی، یو دم مولوی صاحب را یاد شو چه ویل یی د سیمی دواړو خوا کی ځان والوزوه، جهاد روا ده، خو یوه ورځ یی هم ویی نه ویل چه سند او پنجاب کی هم جهاد روا ده، زمونږ مولوی پنجابی وه خو په عربی، انګلیسی، اردو، پشتو او دری ژبی یی د مور د ژبی په شان یادی کړی وی، ما ته هم دا سوال پیدا شو جهاد خو په کفارو کیږی په بیګناه خلکو چه ډوډی نه لری جهاد څنګه کیږی دلته خو د بلال آذان هم اوریدل کیږی، په داسی حال کی چه ګرمی هم وه او واسکټ می هم دروند وه، بیا مو فیصله وکړه او د کابل ښار په خوا کی یو مسجد ته لاړو او دمه شو او د جمات د ملا صاحب نه مو وپوښتل:

ملا صاحب، دلته په افغانستان کی جهاد روا ده؟ مولوی صاحب وویل، زویه را نژدی شه، جهاد په کفارو روا ده خو په هغه صورت کی چه ستا کتاب، کلتور، رسم او رواج ته سپکاوی وکړی، چه دا ډول نه وی جهاد روا نه ده، بیا می وپوښتل، زمونږ ملک اشغال ده که نه ده؟ او که ده؟ نو په دی را غلو جهاد روا ده؟ ویی ویل، زویه: وطن د مور حیثیت لری، مور ته چه څوک بد ګوری سترګی یی د وتلو دی، هو په اشغالګرو که مسلمان وی او که کافر وی جهاد روا دی، هو په دی ناببلو جهاد روا ده دوی ډیر ظالم دی، ګوانتانامو په شان په سلګونو زندانونه لری ستا او زما په شان بیګناه خلک یی بندیان کړی او زورولی دی، د مولوی صاحب خبرو خوند راکه، نور می هم د هغه پنجابی مولوی نه چه غلط یی پوه کړی وم، کرکه راغله، ملا صاحب ته می وویل ملا صاحب زمونږ مولوی هلته په مدرسه کی ویل د ډیورند دواړو خوا کی جهاد روا ده، او ویل یی هر څوک دی چه مخی ته راشی ځان والوزه نیغ په نیغ جنت ته ځی.

ملا صاحب ویل: نه زویه دا ډول فتواګانی د خدای سره، د خدای د رسول سره او بیا د دی خاوری سره او د دغه مظلوم ولس سره دشمنی ده، دا خلک څه لری؟ او څه ورته پاته دی، ځمکه خو تری زورواکو جنګسالارو په زور واخستلی، فابریکی خو امریکا قصدآ ړنګی کړی، اوس دوی څه لری؟ نه، نه زویکه قربان دی شم، د تا مولوی، مولوی نه ده هغه د پنجاب د استخباراتو مامور دی چه ستا په شان ماشومان او زلمیانو ته د اسلام نه غلط تعبیر ورکوی، بیا تاسو باندی خپل خلک وژنی، ګوره زویکه دا خلک نور دی وژلو نه دی، په دوی رحم په کار دی، دا پنجابی حاکمان او ایرانی حاکمان د دی خاوری سر سخته دشمنان دی د هغه ځای ولسونه هم د ده ځای د ولسو په شان ښه خلک دی خو حکومتونه یی د دی ولس سره دشمنی کوی، ګوره چه د چا تر ناروا تبلیغ تر تاثیر لاندی را نشی، دلته خپل وطن کی مدرسه ولوله زه در سره مرسته کوم که هلته لاړ شی او بیا انتحار ته دی را ولیږی او انتحار وکړی دا حرام ده او مورکی به دی په سترګو وړنده شی، نه به جنت درته په برخه شی او نه هم به حوری ووینی او په قهقرا کی به پروت یی. خو مور به دی هره ورځ در پسی ژاړی.

بیا می پوښتنه وکړه: مولوی صاحب، زه ماشوم وم چه د کابل په ښار د پغمان، کوه صافی، للندر، کوهدامن، خورد کابل و او چهار آسیاب له خوا هره ورځ وړانده راکیټونه ویشتل کیدل او ماشومان، زاړه او زلمیان، پیغلی او میندی وژل کیدلی ما په خپلو ګناهکارو سترګو ولید چه مکتب یی وسوازوه شفاخانی یی وسوزولی مکتب ته یی اور واچاوه پل او پلچک او سړکونه یی خراب کړ او زمونږ د جمات ملا یی هم وواژه، آیا د مجاهدینو دا ناروا کړنی هم حرام وه که نه؟ ملا صاحب وویل ګوره زویکه دلته چه هر فیر شوی او هرچا کړی او غیر له روسانو او نن امریکایانو او د هغه متحدینو پرته بل هر څوک چه په هغه راکټ او مرمی شهید شوی په خدای قسم هغوی ټول شهیدان دی او هغوی بیګناه وه، ګوره زویه ټول ولس هجرت نشو کولی ما هم هجرت نه دی کړی په همدی مسجد کی می پرون او نن امامت کړی ماته د روسانو په وخت کی چا یوه او دوه نه دی ویلی، خو هغه چا چه د جهاد په نامه د همدغه پنجابیانو په هدایت او امر دلته بیګناه خلک یی وژلی داسی سخت ځواب به د قیامت په ورځ کی ورکړی لکه یو پنجابی چه دلته دا اوس راځی او یا د تاسو په شان زلمیان تیر باسی او انتحار ته مو رالیږی او دلته درباندی خپل بیګناه ولس وژنی، جهاد په خارجی عسکرو روا ده منم، زما که وسه ورسیږی د دغو ظالمانو په مقابل او د وطن د بیا آزادی په خاطر جهاد کوم، جهاد په غریب ولس، مظلوم او بیچاره خلکو باندی هیڅوخت روا نه ده، ګوره که دوی رښتیا وایی د خارجیانو هـډی، هر چا ته هم تا ته او هم ما ته او هم د تا مولوی او د ده زلمی ملا ته معلومی دی، هلته دی دوی لاړ شی مهربانی دی وکړی او انتحار دی وکړی، د ملی اردو، پولیسو او امنیت کارکونکی بیچاره ګان دی او د ده وطن اولاد دی دوی د معاش د پاره کار کوی تر څو هم ځان ته هم بچو ته حلاله یو مړی ډوډی پیدا کوی او د حلالی ډوډی پیدا کول فرض دی، زویکه د دوی وژل هم پرون او هم نن حرام دی او وژونکی د خدای او د دی خاوری دشمنان دی، د مولوی صاحب د دی خبرو په ویلو لوړ قدی ور وړاندی شو او ویی پوښتل او ویی ویل، ملا صاحب دا رښتیا ده چه په مسجد کی او یا وړکتون کی انتحار سړی جنت ته ژر لیږی؟ بیا مولوی صاحب په ژړا شوو او په توبو یی توبه وویستله، زویه دا ته څه وایی او زه څه اورم مسجد خو د خدای کور دی او د خدای د بندګانو عبادت ځای دی، دا هغه ځای دی چه حضرت بلال خلک لمانځه ته دعوت کړی، او وړکتون خو د ماشومانو ځای دی، ته پوهیږی چه رسول د خدای د ماشوم سره لوبی کړی او په ماشوم یی لاس کشاوه، توبه خدایه دا ملایان نه دی دا د استخباراتو جاسوسان دی چه دا ډول مسلی تاسو ته کوی، زویکه ګوره که: د دوی خبری رښتیا وی ولی دوی خپله او د دوی کورنی دا کار نه کوی، هغوی پوهیږی چه دا دروغ دی او زلمیان د پنجابی او آخوندی ګټو د پاره هڅوی دلته یی را لیږی او دا ولس ورباندی وژنی، مونږ دواړو چه د مولوی خبری واوریدی یو بل ته مو وکتل چه دا ملا خو رښتیا وایی، او زمونږ ملا او مولوی د دی وطن دشمنان دی د اوداسه کولو په بهانه دواړه بیرون لاړو واسکټونه مو وویستل فیصله مو وکړه چه مونږ خپل خلک نه وژنو، واسکټونه مو کیښودل او حکومتیان مو پری د یو نا پیژندل شوی تیلفون نه خبر کړ، چه مونږ خپل خلک نه وژنو راشی دا د وژنی واسکټونه واخلی، د ملا صاحب مبارکه ګیره او پاک لاسونه مو څو واری ښکل کړه، او فیصله مو وکړه چه نور به تبلیغ وکړو چه پاکستانی او ایرانی ملا پسی چه د استخباراتو غړی دی لمونځ ګناه ده، راځی تاسی هم خپل خلک زمونږ په شان مه وژنی واسکټونه له سینو لری کړی چه نور زما مور او ستا مور و نه ژاړی، او د خپل د جمات د مظلوم ملا خبری واوری. زه خپل خلک نه وژنم.

فرهنگی ـ بامداد۴/ ۱۳ـ ۰۶۰۸

     نگاه مختصری به تاریخ کوشانی ها

نوشته : عبدالوکیل کوچی

دوره  کوشانی ها بخش بزرگی از تاریخ آریانا ی کبیر را تشکیل میدهد . بآ نکه موضوع مورد بحث ما بحث بزرگیست ، چنانچه گنجانیدن یک تاریخ بزرگ در یک مقاله بدون شک کاستی هایی خواهد داشت ، ولی بنا به پیشنهادعده ی از دوستان بخصوص یکی از محصلین جوان دانشکده  یا پوهنتون ولایت باستانی سمنگان ،فشرده ی از تاریخ دوره  کوشانی ها ذیلا تقدیم میگردد.

طلایی ترین دوره تمدن در سر زمین آریانا ی بزرگ دوره کوشانی ها بوده است . مردم مستعد آندوره نی فقط تنها مردان جنگی بوده اند بلکه بگواهی تاریخ در میان کوشانی ها هزاران عالم ، دانشمند ،  پهلوانان هنرمند ،نقاش ، مجسمه ساز ، معمار ، مهندس وغیره وجود داشت که گرد وغبار  روزگار وفشار های دور ودراز تاریخ تا هنوز نتوانسته است  که آثار تاریخی وآفریده های آن دوره را  از انظار پنهان کند بلکه بسیاری از آثار گرانبهای بجا مانده از دوره کوشانیان به برکت کاووش های علمی وباستان شناسی در ولایات مختلف افغانستان بدست آمده است که بیانگر تاریخ درخشان آن دوره  ونمادی از استواری واستعداد سرشار کوشانی ها میباشد  چنانچه عده ی از زایرین وتاریخ نویسان  شرق وغرب  همچون هیوانگ تسنگ ، سوماتسین ومستر کنو وغیره این تمدن بزرگ را به چشم حیرت نگریسته وثبت یاداشت های تاریخیء خود میکرده اند وصرفا با دیدن ومشاهدات آفرینش های آن دوره به خود میبالیدند آنگاه که برق تمدن درین سرزمین می درخشید تعدادی از کشور های دور ونزدیک جهان درزیر انبوه جنگلات خزیده بودند .

قبل ازینکه به موضوع قابل بحث پرداخته شود  بهتر است با اندکی در رابطه به موقعیت وتاریخ  کشورما مسئله را آغاز کنیم تا رابطه ء منطقی میان آریانا وکوشانی ها روشن گردد .

قرن ها وسالها ی متمادی گذشت افغانستان این میهن باستانی ما از موجودیت وهستی خود نام های مختلفی به یاد گار گذاشته است . نخستین نام کشور ما آریانا بود وآریانا قدیم ترین نام کشور ما است که از عهد اوستا وزبان اوستایی ( ایرنا ویجه ) محل سر زمین آریا ها که بین سرچشمه اکسوس وسر دریا ، شمال آمو دریا وعلاقه های مر و را تشکیل میدهد از چندین هزار سال در آن سر زمین وسیع زندگی میکرده اند .

چون منطقه اولی ظهور پیدایش آنها بسیار سرد بود از پنج هزار سال قبل از میلاد به سر زمین باختر مهاجرت کردند وسه هزار سال آنجا در باختر بماندند ودو هزار سال قبل از میلاد بسوی جنوب هندو کش مهاجرت کردند که پس از مهاجرت در جنوب هندو کش سلطنت وسیعی را تشکیل دادند که بنام کاپیسا وپایتخت آن بنام کاپسی یا بگرام یاد میشد . علامه میر غلام محمد غبار مینوشت بگواهی تاریخ نخستین نام کشور ما آریانا قلمرو وسیعتری  را که از جریان رود خانه های پامیر وهندو کش آب میخورد بنام آریانا مسمی ساختند که از عهد اوستا هزار سال قبل از میلاد تا قرن پنجم میلادی حدودا یکنیم هزار سال برین مملکت اطلاق میشد . بعد از قرن پنجم میلادی کشور ما طی یکهزار و چهارصد سال بنام خراسان یاد میشده است .سومین وآخرین نام وطن عزیز ما افغانستان است که در قرن نزدهم میلادی بالای آن گذاشته شد .

افغانستان با تاریخ کهنسالش فراز ونشیب ها وحالات گونا گونی از سر گذرانیده است . این کشور شاهرای تجارت ومدنیت ها ، مدتی گذرگاه کشور کشایان ومهاجمین وگاهی هم میدان مسابقه ابر قدرت هابوده است . تاریخ گواه این حقیقت است که کشور ما افغانستان بعد از بین النهرین وسرزمین کلده مصر وسواحل شرقی مدیترانه وچین ،پنجمین کانون مدنیت در جهان را احراز می نماید . سالهای سال وقرنهای قرن گذشته افغانستان جاده تجارتی بود که طی جاده ابریشم شرق را به غرب وجنوب را به شمال پیوند میداده است وحیثیت چهار راهی مدنیت ها را بخود گرفته بود .اما با گذشت زمان لشکر های متعددی از بیگانگان ومهاجمین سرازیر شده سر زمین حاصلخیز ما را به انبار خاک مبدل ساختند . سه صد سال قبل از میلاد اسکندر ، بعد از آن چنگیز ، دوصد سال بعد از آن تیمور لنگ ،خلاصه در اثر وحشت ودهشت پی در پی مهاجمین وجنگ های حیوانی بیگانه گان  سبب انهدام شهر ها قتل عام نفوس عاطل وباطل شدن کشتزار ها می گردید .تحت تاثیر این گونه نا آرامی ها ودیگر عوامل بود که حکمرانان متعددی درین سر زمین به قدرت رسیدند وحکمرانددند .برای وضاحت موضوع اگر مرور کوتاهی به سلسله حکمروایی ها در سرزمین آبایی ما داشته باشیم به هدف نزدیک خواهیم شد .

تاریخ ، تشکیل دولت های واقع در سرزمین آبایی ما را از گذشته های دور تا قرن ششم قبل از میلاد به اینگونه معرفی کرده است .

سر آغاز دوره پیشدادیان یما فریدون کیانی ها کاوه کواتا ،کیقباد ،کیخسرو ، خاندان اسپه کشتاسپ ،ویست اسپه ، لهر اسپه . پس از آن از قرن ششم قبل از میلاد دولت هخامنشی ها  ودلت یونانی ها ، از قرن ششم تا سوم قبل از میلاد  یونانی باختری ، کوشانی ها ، یفتلی ها ، از قرن سوم قبل از میلاد تا قرن ششم میلادی واز قرن هفتم تا نهم میلادی ترک ها ،ساسانی ها ،استیلای عرب ظهور اسلام ،خلفای راشدین اموی ها ،عباسی ها ،ابو مسلم خراسانی ، از قرن نهم میلادی تا سیزدهم میلادی طاهری ها ، صفاری ها ، غزنوی ها ، سلجوقی ها ، خوارزم شاهی ها ، قرن سیزدهم میلادی چنگیز وملک های کرت ،چهاردهم وپانزدهم تیمور لنگ کورگانی ،از قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی تجزیه وانحطاط دولت های شیبانی ،صفوی ، بابری هندی ، قیامها ومبارزات مردم وتاسیس دولت هوتکی ها در قندهار ،تاسیس دولت محلی ابدالی در هرات ، افغانستان ودولت نادر افشار ، از  قرن هژدهم تا بیستم دولت ابدالی سدو زایی ها ،محمد زایی ها ،سیاست های انگلیس وروس ، استقلال کشور ، ۱۹۱۹ میلادی ،  خاندان آل یحی ودر نیمهء قرن چهارده خورشیدی رویداد جمهوریت ، بریاست داود خان ، پس از آن رویداد هفتم ثور وبه تعقیب آن رویداد هشتم ثور .۱۳۷۱ خورشیدی .

طوریکه گفته آمدیم میرغلام  محمد غبار مورخ شهیر کشور در رابطه به  زمان حکمروایی کوشانیان در سرزمین آریانا چنین مینویسد ،از سال ۴۰ تا ۲۲۰ میلادی قبایل ستی که  اصلا در کاشغرستان ساکن وبا چین همسایه بودند آنها در حوزه سیحون ،شمال بحیره ء خزر وشمال بحیرهء سیاه زیست میکردند که از قرن هفتم تا قرن سوم قبل از میلاد از تیانشان تا ارال گسترش یافتند .

کوشانی ها یا یوچی ها شرقی ترین قبایل ستی بوده اند. کوشانی ها پس از زدوخورد با (هوانگ نو ها ) وارد اراضی بین النهرین سیحون وجیحون شدند  یوچی ها در قرن اول قبل از میلاد جیحون را عبور وباختر را اشغال کردند .این مهاجرت ها که دایره وسیعی در آسیای مرکزی وجنوبی را در بر میگرفت در تشکیل تاریخ کشور ما موثر بوده است . هجوم وهجرت کوشانی ها در سر زمین آریانای قدیم که هزاران خانواده رخت اقامت افگندند جز ساکنین این کشور قرار گرفتند . یوچی ها بعد از آنکه در شمال کشور مستقر شدند هر طایفه بوسیله ریبس خود اداره میشد  .بلاخره ریس کوشانی ها توانست روسای سایر قبایل را تابع خود سازد وبه این صورت دولت کوشانی در سرزمین آریانا بوجود آمد .اولین پادشاه مقتدر کوشانی ( کوجولا کدفیزس ) چندی پس از آن (ویما کدفیزس ) شمال هندوستان را تسخیر کرد وراه ابریشم حدودا درین زمان یعنی ۹۲ میلادی از شمال به جنوب باز میشود ومقتدر ترین پادشاهان کوشانی ها کنشکا است .که بین ۱۲۰ و۱۶۰ میلادی سلطنت کرده است . در زمان این شخص بگرام بحیث شهر شاهی وپایتخت کشور قرار گرفت . پس از آن جانشینان کنشکا ی کبیر را سرزمین پر جاذبهء هند بخود کشید که اکثرا در آنجا ناپدید گردیدند و (اسوادوا ) پادشاه متئاخر کوشانی ۱۸۲ ـــ ۲۲۰ میلادی است که درهند از بین رفت که جای آنرا حکومت های محلی در شمال وجنوب هندوکش گرفت که قوی ترین آن دولت کابلستان بود که از کاپیسا در جنوب هندو کش تا سواحل سند تسلط داشت .

در زمان کوشانی های بزرگ از قرن اول تا قرن سوم میلادی تعدد عقیده ومذهب مانند زردشتی ،برهمنی ، بودایی تحت حمایت دولت قرار داشت . کنشکا خود بودایی بود ودر مسکوکاتش ارباب الانواع بودایی را نمایش میداد .زبان کوشانی ها (ختنی ) خوانده میشد ورسم الخط این دوره (خروشتی ) بود که از قرن پنجم قبل از میلاد تا قرن پنجم میلادی هزار سال عمر نمود که از بلخ تا موهنجو، دیرو، واز سیستان تا پنجاب رایج بود و آثار آن از بلخ ،بامیان ، وهده ،کشف گردید .درین دوره علما ،دانشمندان وهنرمندان طرف احترام وحمایت قرار داشتند . همچنان درین دوره طلایی صنعت کریک و باکتریان رواج داشت .مجسمه های بامیان ، ودیگر استوپه ها در گوشه ونقاط کشور از عجایب عالم به شمار میرفت .مسکوکات دوره ء کوشانیان از مناطق گردیز ، تپه مرنجان کابل بگرام وکاپیسا بدست آمده است . تجارت این دوره از سواحل مدیترانه به چین از راه ابریشم واز آسیای میانه تا به هند وسعت داشت .موسیقی ورقص در زمان کوشانی ها مروج بود .

کوشانی های کوچک : پس از حملات همسایگان چینی از شرق وساسانی ها از غرب ویفتلی ها از شمال جیحون کوشانی های کوچک بنا چار از شمال هندو کش به جنوب کشیدند .در طی این حوادث ودر طول یک قرن قسمتی از کوشانی ها که در باختر بودند زیر ضربات ساکنین آسیای مرکزی قرار گرفتند ودر جنوب هندو کش کشیدند سردستهء دستجاتیکه در جونب هندوکش فرود آمدند (کیدار ) بود واو توانست دولت کوشانی های خورد را تاسیس کند . این دولت از کاپیسا تا سواحل رود سند اداره را در دست گرفت وتا ظهور یفتلی ها در قرن پنجم میلادی عمر نمود وسلسله  حکمرانان آنها بنام کیداری شناخته شد ند .بفرموده ء میر غلام محمد غبار گرچه تاریخ این دوره هنوز تاریک است ولی علی الرغم جنگ ها با ساسانی ها موجودیت خود را تا اوایل قرن پنجم حفظ کردند .

واما علامه  احمد علی کهزاد تاریخ نویس شهیر کشور ما در رابطه به دوره کوشانیان از قول (مستر کنو ) می نویسد  که قرار قرائن چینی ها ،یوچی ها را  تقریبا در نیمه دوم قرن سوم قبل از میلاد می شناختند وبین آنها و اقوام دیگری موسوم به (هیوانگ نوها ) محالفت زیاد بود پس چنین معلوم میشود که قبایل یوچی ها بین (یوءن هوانگ )  )و(کلی لی ) بودوباش داشتند .پس از زدوخورد های شدید وارد منطقه ء سر دریا وآمودریا شدند وبه شهادت یکنفر دیگر از مورخین چینی (سوماتسین ) معلوم میشود که تا ۱۲۵ قبل از میلاد یوچی ها تا به فرغانه نفوذ ونفوس داشتند .ومرکز شان شهر (لان شی )بود .

پس از آن یوچی ها در حوالیء ۷۰ قبل از میلاد رود اکسوس را عبور نموده به کمک ( تاهیا ) یا تخاری ها به باختر نفوذ پیدا کردند دوصد سال بعد ریس یکی از قبایل یوچی ها موسوم به (کیوـ تیشو ــ کیو )که ریس قبیله (کوی شوانگ )بود دیگر قبایل را مطیع خود ساخت وبه خودش عنوان شاهی نهاد واسم سلطنتش را بنام قبیله اش کوی شوانگ  نهاد ازین بعد جای کلمه یو چی ها را در تاریخ کشور ما کوشانی ها گرفت .. بعد ازین قبایل کوشانی وآریانا با هم متحد شدند سلطنت وسیعی تشکیل دادند .درین مورد بنا به قول منابع چینی اولین شاه کوشانی (کوزولو ) که بعد ها پارتیا نکانسی ــ کاوفو کابل ــ کی پن کاپیسا ، را تصرف کردند .پس از آن مناطق (پوتا ها ) (پوختو ) را گرفتند . (کوجولو کدفیزس )اولین شاه کوشانی ها کابل را وپسرش (ویما کدفیزس )هند را متصرف شدند .معنی کلمه کوشان که در مورد بزرگترین امپراطوری آریانا استعمال میشود در اثر لهجه های اقوام مختلفی که آنرا تلفظ کرده اند مانند کوشانا ، کهوشانا ، کیورشانا ، عموما لهجه های محلی آریانا را نشان میدهد .

مستر (کنو) درین باره  چنین مینوشت :که اصلا این کلمه ، کوشی ومبداء آن ستی میباشد .کوشی مفرد وجمع آن کوشانو است ،کوشانا به مسکن کوشی یا کوشانی دلالت میکند ، که از اکزوس وشمال سردریا تا جنوب هندو کش شامل قلمرو بود وباش آنها بوده است . به این تفصیلات کلمه کوشی به کلمهء یوچی دلالت میکند یعنی اسمی که چینی ها به آن داده اند .

علامه کهزاد به استناد منابع مستند تاریخی معتقد است که کوشانی ها در اثر مهاجرت ها با آریایی ها یکجا شدند وبا مرور زمان اقوام آریایی را تشکیل دادند . چنانچه یوچی ها ابتدا از حوزه رود( ایلی وتارم )به حوزه سردریا واز آنجا به حوزه ء اکسوس رسیدند وارد آریانا شدند  بر علاوه اختلا طات نژادی وخطوط چهره وشکل سر وغیره که آریایی بودن کوشانی ها را ثابت میکند . مسکوکات ، زبان ولهجه وغیره نیز بیان کننده ء مشترکات بسیاری با آریایی ها را نشان میدهد .

کوشانی ها با وقفه های مختلف هشت قرن عهد مسیح را در بر میگیرند.کوشانی ها چندین مرتبه در تاریخ مملکت ما پدیدار گردیدند وهر دفعه ظهور آنها در صحنه سیاست واداره ء کشور فصل جدید مهم وبزرگ کشور بود که این دوره ها را سه فصل تشکیل میدهد .

اول دوره یا فصل کوشانی های بزرگ .

دوم دوره یا فصل کوشانی های خورد یا کیداری ها .

سوم دوره یا فصل اخفاد کوشانی های خورد یا رتبیل شاهان .

اول : دوره یا فصل اول کوشانی های بزرگ ، طولانی ترین دورهء زمامداری بود دو قرن اول مسیح را در بر می گیرد .کوشانی های بزرگ طوریکه گفته آمدیم شامل دو خاندان سلطنتی بودند که اول آن کدفیزس وخاندان دوم آن بنام کنشکا یاد میشده است . از خاندان اول بنام های کوجولو کدفیزس و ویما کدفیزس معروف اند واز خاندان دوم کنشکا شامل چندین نفر است . خاندان اول از حوالی ۴۰ تا ۲۶۰ مسیحی دوام کرده است .

 دومین خاندان سلطنتی کوشانی ها ی بزرگ خاندانیست که بنام موسس آن کنشکا یاد میشود .علاوه بر این سلطان معروف مشتمل بر چندین نفر پادشاهان  خورد وبزرگ است که اخفاد مستقیم کنشکا میباشند واسمای اکثر آنها به ایشکا تمام میشود .کنیشکا بنام شاه شاهان نیز یاد میشده است .که پادشاهی او را به ۱۲۰ مسیحی نسبت می دهند وبزرگترین امپراطوری آسیای میانه وآسیای مرکزی را اداره می کرد ومرکز حکومتی آن شهر شاهی کاپیسا وکاپسی مر کز امپراطوری شاهان بزرگ کوشانی که میان مناطق شاداب جنوب هندوکش ورود خانه های خروشان پنجشیر ،شتل ،سالنگ وغوربند قرار دارد.

 درین شهر آثار تاریخی زمان اسکندر وکوشانی ها بجا مانده است ودرین شهر  نمونه هایی ازتمدن چهار مدنیت در یک طاق قرار داشت که به موجب قرار داشتن آن در تقاطع شاهراه جنوب وشمال یعنی هندوآسیای مرکزی وشاهرای شرق وغرب یعنی چین وحوزهء مدیترانه که دراثر رفت وآمد های بازرگانان وغیره مدنیت های مناطق یاد شده درین شهر باقی مانده است . پس از کنشکا ، واسیشکا ، هونیشکا ، وکنشکای دوم ، و آسودوا یکی پی دیگری درین سرزمین حکمروایی داشتند . باید گفت که مذهب ،هنر ،نقاشی ، رسامی وصنعت گریک وبودیک در تمام قلمرو کشور که نمونه های بارز آن در قندز ،سمنگان ، تخار ، بلخ ،بامیان ،کندهار ، غزنی ،وردک ، ننگرهار ، کابل وبگرام از عجایبات عالم بشمار میرود .

دوم :  طوریکه گفته آمدیم دوره  یافصل دوم  کوشانی های کوچک یا کیداری ها ، پس از سقوط کوشانی های بزرگ ،شخص دیگری بنام (کیدار )از همان اخفاد کوشانی ها در باختر به سلطنت رسید وپس از جنگ ها با ساسانی ها وپس از سقوط تدریجیء کوشانی های بزرگ که در اثر حملات ساسانی ها صورت گرفت کوشانی های باختر نیز به جنوب هندوکش مهاجرت کردند وبا کوشانی های کابل یکجا شده ودر حوالیء کابل  سلطنت مقتدری را تشکیل دادند که همین دولت به اسم موسس آن که کیدار نام داشت مسمی گردید . دولت کیداری یا کوشانی های کوچک بدون تعین حدوحدود در  قرن چهارم مسیحی قرار میگیرند .

سوم : دفعه سوم ظهور کوشانی ها دوره اخفاد کوشانی های کوچک رتبیل شاهان است که میان این دوره ودورهء دوم کوشانی ،دولت  مقتدریفتلی حایل شده است که مناصفه  قرن ششم مسیحی را در بر گرفته است .این دوره نیز متجاوزین را به عقب رانده اند واز اوایل قرن هفتم مسیحی باز اولاد کوشانی های کیداری از شاخه های بلند کوه ها فرود آمده اقلا در جنوب هندو کش دولت مقتدری را تشکیل می دهند . این همان دولت نیرومند رتبیل شاهان کابلی است که تا حوالی ۸۵۰ مسیحی سیادت کوشانی های اولیه وبزرگ ومنجمله خاک مملکت را در مقابل حملات بیگانه محافظه میکنند . یکی از پادشاهان این دوره( کشا تریا ) شاه رتبیل شاهان معاصر زمانی بود که خان های تو کیو هندو کش (ترک ) در صفحات شمال هندو کش در تخارستان حکمفرمایی داشتند در جنوب هندو کش سلطنت مرکزی کاپیسا بدست کسی بود که زایر چینی هیوان تسنگ او را کشاترایه یعنی از طبقه نجبا یاد کرده است . او همچون پادشاه فرهنگ دوست ، هنر پرور و مقتدری به قلمرو وسیعی حکمفرمایی داشت . تمام قلمرو ولایات آن  دوره جنوب هندو کش از شرق تا غرب نیمه جنوبی آریانا مربوط قلمرو این پادشاه مقتدر بود . پادشاهان آن دوره پایتخت تابستانی ایشان شهر شاهی بگرام  مرکز کاپیسا در جوار رود خروشان پنجشیر و پایتخت زمستانی آنها پشاور بود .این پادشاه در حوالی ۶۳۲ میلادی زندگی میکرد . همچنان درین دوره امیر نشینان در بامیان بنام (شیر) بامیان ودر غرجستان  بنام (شار) غرجستان امارت کرده اند .

در اخیر باید گفت که در زمان حکمروایی کوشانی ها مذاهب نه فقط منحیث عقاید بلکه در  اصلاحات امور وقوانین نقش مهم داشت وهزاران معابد در قلمرو آریانا تاسیس گردیده بود که  نتنها مردم این سرزمین را بلکه زایرین دوردست جهان را بسوی خود میکشانید ه است . صنعت گریک وبودیک در تمام سرزمین آریانا همراه با شقوق مختلف در تمام امور فرهنگی وکلتوری و زیست محلی نقش مهم داشته بود واز آفریده های عجایب آن دوره در کشور ها ومناطق دور دست جهان با قیمت های بزرگ همچون متبرکات انتقال داده میشد .گفته میتوان صنعت کریک وبودیک در آن دوره بعضی از دیگر کشور ها را  از خواب قرون بیدار کرده بود . چنانچه رسم الخط ورسامی کتیبه سازی در چوب وسنگ  ، نماد ماندگار وافتخارات جاودانی آندوره از کشور ما میباشد . کوشانی ها در زمان حکمروایی خود علما ودانشمندان ، معماران ،نقاشان ،مجسمه سازان ، موسیقی دانان ومهندسان را  مورد لطف وحمایت خویش قرارداده  وبه این ترتیب شهر های بزرگ ومدنیت عظیم را از خود بجا گذاشتند که از آثار منقوله آن در موزیم های کشور واز آثار غیر منقوله  آن در سایر مناطق کشور تا هنوز از هستی شان میتوان یاد کرد .

امید واریم  کشورعزیز ما افغانستان  بیاری افریدگار وهمکاری وهمبستگی مردم ما ازبلای جنگ هرچه زود تر رهایی یابد ودرفضای صلح وبرادری  گنجینه ها ومیراث های بجا مانده از نیاکان ما را باز سازی نموده وخورشید آرزو ها وآرمان های والای مردم مستضعف افغانستان بر فراز آرزو های انسانی  ودر فضای کشور جنت نشان ما همیشه وگرم بتابد .بار دیگر به جهانیان ثابت سازد که افغانستان مهد تمدن بیش از پنجهزار ساله بوده وتاریخ هزاران سالهء درخشانی داردوجهانیان بیش ازین بدانند که این خطه جای دلاوران وآزاده گان است .  

زیر نویس ها .

1ــ افغانستان در مسیر تاریخ جلد اول  میر غلام محمد غبار

2 ـــ تاریخ افغانستان جلد دوم  احمد علی کهزاد

3 ـــ افغانستان در درازنای تاریخ  نجی الله قاسمی

4 ـــ یاد داشت ها وبرداشت های پراگنده ء نگارنده

 اهل افغانستانم

اولاد آریانم

فرزند خراسانم

قبل از همه انسانم

    ***

از انسانیت شادم

از تعلق آزادم

فارغم زتبعیضء

جنس وقوم و نژادم

***

آزاده گی ما

استادگی ما

همبسته گی ما

رمز بقای ماست

***

خدای ما یکیست

وطن ما یکیست

نی سنی ونه شیعه

اما مسلما نم

***

د نیای انسانی

دوستی وهمدلی

یا ری و برادری

بی حد و انتهاست

***   

انسان و همدمیم  

 همه فرزند آدمیم

اعضای باهمیم 

در اصل آفرینش ازیک جوهریم

***

اهل افغانستانم

اولاد آریانم

فرزند خراسانم

قبل از همه انسانم

فرهنگی ـ بامداد۱۳/۳ ـ ۰۶۰۸

ازآب وهوا وگرماست که گلها رنگ وبومیگیرند

رُمانِ پر آوازه «پهلوان مراد واسپی که اصیل نبود »  برای بار سوم ، به کوشش هوادارانش درمطابع کابل زیورچاپ یافت. جا دارد تا چاپ این اثرثمینه رابه دوستدارانِ ادبیات کشور و به آنانی که قفسه های کتابخانه های شان انتظار این اثربی بدیل را داشتند تهنیت بگوییم . به یقین میتوان گفت که خلق این اثر ورجاوند، راه را برای نگارش رمان مدرن در کشورگشوده است.

بینامین فرانکلین میگفت : « اگر میخواهی پس ازمرگ فراموش نشوی یا چیزی بنویس که قابل خواندن باشد یا کاری کن که قابل نوشتن باشد. »

داکترببرک ارغند را با نگارش رمانهای ماندگارش گرامی میداریم.

رمان « پهلوان مراد و اسپی که اصیل نبود  » را میتوانیم از نشانی های زیر بدست آوریم  :

ـ  از تیلفون شماره: ۰۷۸۷۳۸۱۵۹۸   

ـ  کتابفروشی علامه حبیبی : چهارراهی صدارت نزدیک ولایت کابل

ـ  انتشارات سعیدی: جوی شیر، سرک پلازا

ـ  انتشارات قرطبه: پل باغ عمومی، یوسفی مارکیت ، منزل دوم ۰۷۰۶۴۰۰۴۳۵

ـ  شرکت کتاب شاه محمد: چهارراهی صدارت مقابل شفاخانه جمهوریت، تیلفون های:

۰۷۰۲۷۶۹۰۹ ، ۲۰۲۱۰۱۵۶۹

برگرفته ازتارنمای:نهضت آینده افغانستان

فرهنگی ـ بامداد۳/ ۱۳ـ ۰۶۰۸

سروده ای از داکتر حمید الله مفید

پاسداری از زبان

فارسی  ای غنچه ای رویای ما

رود ما  ،هامون ما، دریای ما

ای خروش چشمه های جاودان

ای تو افزون تراز نام زمان

رُخشن تو رخُشن ارمان ما

کشتن تو کشتن وجدان ما

گر تو پالایش شوی زیبا شوی

بهر هر اندیشه ای دریا شوی

در میان تازی ودزدان دهر

گیر کرده ست این زبان از بد بدتر

پاسداری کار دارد این زبان

این زبان چشمه ست  بر درگاه جان

روی تابم من ا زتازی نشان

بر نشانم جای او پارسی  روان

از زبان خویش پاسداری کنم

با پزشک خویش غمخواری کنم

رگ شعر را با زبان پاره کنم

با سروده جای او چاره کنم

جای انبساط بستاخی کنم

پوست او را باد با شاخی کنم

بر کنم تقبیح وتحسین را زبُن

گاه نکوهش گاه ستایش آرم تُن

واژه ای پشتوی ستنگ آورم

تازی بازی ها را بتنگ آورم

کار تازی را به سخن سیاه کنم

جای او پارسی همه جا، جا ه کنم

جمع مکسر را من گُم کنم

جمع پارسی را با مردم کنم

هرچه انفجار را من دور کنم

جای او ترکش را منظور کنم

جای الله من ایزد آورم

جای مسجد هم مزگد آورم

همزه را که نیست بخش واژ من

کی گذارم در بلنداژ من

دشمنان این زبان را شل کنم

سر بی بنیاد شان را کل کنم

جای تعصب پیورزگرا آورم

من گمراهان را  بر پا آورم

پاسداری کار دارد این زبان

این زبان چشمه است بر درگاه جان

مفید ۱ماه اګوست ۲۰۱۳

فرهنگی ـ بامداد۱۳/۲ ـ ۰۶۰۸