از نابودی زبانها وگویش ها جلوگیری کنیم
( به بهانه ۲۱ ماه فبروری روز جهانی زبان مادری )
نوشته : دکتر حمیدالله مفید
زبان بازتاب خرد آدمی و بیانگر نماد هویت وفرهنگ ملی گوینده گان آن می باشد. ودرفشی است ، که بر کاخ فرهنگی هر تباری استوار در اهتزاز است ، تا زمانی که یک زبان زنده است ، گوینده گان آن زبان نیز زنده اند واگر زبانی بمیرد ، گوینده گان آن نیز با او یکجا به خاک سیه نابودی فرو می روند . به گفتاورد بانو «سیلویا تانزدوارنر »سروده سراو داستان پرداز نامور انگلیسی :« ملتی که ققنوس خود را آتش می زند،خود را می سوزاند و این ققنوس چیزی نیست ، مگر فرهنگ وهویت که بارزترین بازتاب آن زبان است.»
نابودی زبان نابودی گوینده گان آن است ، ملوس بودن زبان ، ملوس بودن فرهنگ آن همزیستگاه است ، سره بودن وپاک بودن یک زبان بیانگر پاک و رسا بودن فرهنگ آن همزیستگاه یا جامعه است.
کار مهم زبان انتقال پیام وایجاد حس همدلی میان گوینده گان آن است ،زبان می تواند این کار را به ساده گی انجام دهد وایجاد همدلی کند ،که از همان آغاز با عشق آموخته شود وهمزمان با کودک رشد کند ودر خون او با للو ، للو ته نشین شود.
به پژوهش سازمان یونسکو نزدیک به نیمی از زبانهای جهان در حال نابودی قرار دارند،که در حقیقت نابودی بخش بزرگی از فرهنگ ، تاریخ واداب گروهی از باشنده گان زمین را در بر می گیرد.از همین رو به پیشنهاد کشور بنگله دیش در سال ۱۹۹۹ روز ۲۱ فبروری برابر به ۲ حوت را سازمان ملل متحد به نام روز جهانی زبان مادری نامگذاری نمود.
بر بنیاد بر آورد یونسکو نزدیک به شش هزار زبان در جهان شناخته شده است ، طی بیست سال اخیر نزدیک به سه هزار زبان در حال نابودی قرار دارند ، نزدیک به ۱۲۰۰ زبان شفاهی که در میان همزیستگاه های روستای وجنگلی کار برد دارند ، در معرض نابودی هستند ، بخش عمده این زبانها متعلق به مردم قاره افریقا است ، که در آنجا ۲۰۰۰زبان کاربرد دارد،
۹۶ در صد زبانها تنها در میان ۴ در صد از جمعیت کل جهان رواج دارد، به گونه نمونه : در جزایر پاپویه گینه نو واقع در اقیانوس آرام بیش از ۸۰۰ زبان وجود دارد ، که بعضی از آنها متعلق به جمعیتی کمتر از ۲۰۰ نفر هستند ،تعداد باشنده گان این جزیره ها به هفت ملیون نفر می رسد به باور سازمان یونسکو باید تلاش کرد تا زبانهای که گسترش زیادی ندارند ، در کنار زبانهای فراگیر شانس ادامه حیات داشته باشند، چنین تلاشی بارویکرد به نقش زبان در شکل گیری شخصیت فردی وهویت فرهنگی تبار ها وملیت ها می تواند ، فرهنگ جهانی را شگوفا تر سازند.
ایرینا بوکووا مدیر کل سازمان یونسکو در پیام امسال خود به مناسبت فرار رسیدن روز جهانی زبان مادری خاطر نشان ساخت که یونسکو ۱۴ سال است ، که روز جهانی زبانهای مادری را جشن می گیرد، او پشتبانی وکاربرد زبان مادری را به معنای عامل اصلی تفاهم متقابل وحذف زبان مادری را به معنای محروم کردن افراد آن زبان از حق اساسی برای کسب معرفت علمی می شمارد.
واما وضع زبانهای کاربردی در کشور عزیز ما افغانستان:
در کشور عزیز ما افغانستان نزدیک به ۳۳ زبان خورد وبزرگ با گویش های گوناگون کاربرد دارند ، که بر بنیاد پروژه پژوهشی (دبلیو سی تی) ملل متحد که بر بنیاد مطالعه جناب فرهادی زبانشناس استوار است واین پژوهش ها در سال ۱۹۷۷ انجام شده است ، زبانهای عمده در افغانستان نظر به تعداد گوینده گان آن به این ترتیب اند:
زبان فارسی یا دری ، زبان پشتو ، زبان ازبکی ، زبان ترکمنی ، زبان بلوچی ، زبان پشه یی ، زبانهای حوزه ایلیانی یا نورستانی شامل هشت گویش ، زبان ایماقی ، زبا ن اسکانی یا سکنی ، زبان براوی یا براهوکی که بر بنیاد پژوهش لویی دوپری شناخته شده است ، دروازی ، ، دومری ، گوریتی ، گران گالی ، گجری ، جگتی یا جتی ، کاموری یا کامدیشی ، ملاخیلی ، مونجی ، اورمری ، پلوانی یا پهلوانی ، که در برخی از روستا های نجراب صحبت می شود. پاریا در برخی از روستا های ولایت لغمان صحبت می شود، پراسونی ، سنگلچی ، یا اشکاشمی ، سیوو یا سوجی ، که در روستا های بالای در یای کنر صحبت می شوند. ، شغنی ، شموشتی تانگشویی یا تانگشوری ، ترگامی، واردوجی ، تاپوری ، واخانی ، خاهانی ، تخاری ،برکی راجانی و برکی برکی ، می باشند، از آن میان بادرد ودریغ زبانهای خاهانی ، واخانی ، سوجی ، سنگلچی شمشوتی ترگامی در حال نابودی قرار دارند، واز زبانهای برکی برکی ، برکی راجانی ، منجانی ، دومری ، گوریتی ، گرانی ، گالی کاموری ، ودیگران نیز گوینده گان آن بسیار کم شده اند وشاید به زودی از زبانهای محلی کشور ما نابود شوند،
وضع زبانهای پشتو وفارسی نیز چندا بهتر نیست ، با آنکه زبان پشتو به رویکرد گسترده قرار دارد ، مگر با آنهم کار ژرف بنیادی برای شناخت زبان پشتو انجام نشده است ، تاریخ دقیق پیدایش وپرورش این زبان تا هنوز مشخص نشده است ، نظام واژگانی آن به پویش وکاوش علمی قرار نگرفته است. ، تغییر در نظام آوایی آن موجب شده است ، که ریشه وبیشه این زبان از پیشینه هایش بریده شود، مفغن سازی وامواژه های عربی ، اردو ودری بدون رعایت ریشه وساختار زبان انجام پذیرفته است ، زبانشناسی تشریحی در این زبان به گونه علمی انجام نشده است ، نگرش ژرف به گویش های گوناگون این زبان تا ایدون صورت نگرفته است ، که این عوامل وعوامل دیگر موجب شده است ، که علی الرغم رویکرد دلسوزانه دولت ها به این زبان بجز واژه سازی آنهم اغلب جعلی که زبان را از ریشه ها وبیشه هایش به دور می سازد ، کارگسترده علمی دیگری روی دست گرفته نشده است.
در مورد زبان فارسی دری ، که زبان افهام وتفهیم کشوری است ، نه تنها رویکرد صورت نگرفته است ، بلکه بی توجهی به نظام دستوری این زبان ، کاربرد ، وامواژه های نادرست عربی ، انگلسی ، اردو ، مفولی ، ترکی، هندی بجای واژه های درست وپیشینه فارسی موجب شده است ، که هزار ها واژه درست وترکیبی این زبان به باد فراموشی سپرده شود و نظام دستوری زبان پراگنده ونادرست ارایه شود، هجوم سیلواره واژه های بیگانه اندیشه وعوامل فرهنگی بیگانه سچه گی ورسایی زبان دری به ویژه لهجه افغانی را به دشواری های سختی روبرو ساخته است ، نظام آوایی عربی ، با نظام ساختاری این زبان چندان پاسخگو نیست ، بودن واژها یا الفبای عربی ض.زوظ وذ. وص،س،ث همگون در زبان فارسی دشواری های جدی را به خاطر آموزش زبان ایجاد کرده است ، قواعد جمع زبان عربی در زبان دری نیز به دشواری زبان فارسی افزوده است ،بی توجهی دولت ها به این زبان موجب شده است ، تا از یک زبان با پهنای سترگ تاریخی ، فقط مشتی از واژه های نادرست چیزی دیگری باقی نماند،
وضع زبانهای ازبکی ، ترکمنی ، پشه یی ، بلوچی ، نورستانی که تعداد زیاد باشنده گان این سرزمین با انها صحبت می نمایند ، نیز روز به روز بد تر شده می رود ، هجوم سیل آسای واژه های بیگانه در این زبانها وبه فراموشی سپردن واژ های اصیل خود این زبانها از دشواری های علاج ناپذیری اند ، که زبانهای نامبرده با آن دست به گریبان اند،
به منظور حل این ناهنجاری ها ورفع دشواری های موجود وتلاش به خاطر رسایی زبانهای وجلوگیری از نابودی زبانهای در حال نابودی پیشنهاد می شود:
اکادمی زبانشناسی زبانهای کاربردی در افغانستان ایجاد شود،
به منظور جلوگیری از نابودی زبانها به صورت عاجل زبانهای موجود به پویش ، کاوش ونگرش علمی قرار بگیرند، تشریح وتحلیل شوند ودستور زبانهای آنها آماده وبه نشر برسند وبه منظور بقا وثقای آنها تدریس زبانهای محلی در روستا ها وآموزشگاه های محلی وروستایی که زبانها به آنها تعلق دارند، آغاز یابد.
بجای پشتو تولنه که یک واژه میان تهی است ، دپشتو ژب پوهنی اکادمی ایجاد شود ،
به منظور تقویه ، یکسانی در آموزش ونوشتار وبهود آموزش زبان فارسی وهمچنان به منظور ایجاد هماهنگی در دستور زبان فارسی ، فرهنگستان زبان فارسی دری که در آن دانشمندان مسلکی وزبانشناسان شامل باشند ، ایجاد گردد،
گنجواژه زبان گفتاری مردم افغانستان ، که شامل هزار ها واژه منحصر به فرد زبانی در منطقه های گوناگون افغانستان باشد ، توسط گروپ کارشناسان ورزیده شناسایی وجمع آوری گردد.
به منظور جلوگیری از سؤ تفاهم های واژگانی زبانی میان زبانهای پشتو وفارسی واژگان های کاربردی این دو زبان مشخص ومعیین شودو تلاش صورت بگیرد ، تا مناسبات این دو زبان خواهر وبرادر صمیمانه وصادقانه گردد واز بددانی های زبانی وجلوگیری از تفرقه ونفاق ملی ، تباری وزبانی کارشناسان مشترک دو زبان در یک اکادمی علمی ودانشی مرز واژگانی کاربردی هردو زبان را مشخص ومعیین سازند، تا دخالتهای کم سوادان ناسیونالیست وسکتاریست از دامن این دو زبان کوتاه گردد.
در پایان بخشی از سروده زیبای عبید رجب سروده سرای تاجیک که در مورد زبان فارسی سروده است ارایه می شود:
.
گوید عدوی من هر دم به روی من
کاین شیوه ی دری تو چون دود می رود
نابود میشود
باور نمی کنم
باور نمی کنم
باور نمی کنم
لفظی که اعتقاد من است و مرا وجود
لفظی که پیش هر سخنم آورد سجود
چون خاک کشورم
چون ذوق کودکی
چون بیت رودکی
چون ذره های نور بصر می پرستمش
چون شعله های نرم سحر می پرستمش
من زنده و زدیده ی من
چون دود می رود؟
نابود میشود؟
باور نمی کنم
سرسان مشو عدو
کاین عشق پاک در دل دل پرور جهان
ماند همی جوان
تا هست عالمی
تا هست آدمی
پایان سوم حوت ۱۳۹۲ برابر به ۲۲ ماه فبرری سال ۲۰۱۴ ترسایی
بامداد ـ اجتماعی ـ ۲ / ۱۴ـ ۲۷۰۲