شام پنجشنبه مورخ (۱۷/۰۱/۲۰۱۳) ترسایی دومین نشست کمیسیون نهادهای اجتماعی  شورای اروپایی حزب مردم افغانستان دایرگردید.در ابتدا رفیق زلیخا پوپل مسوول شعبه نهاد های اجتماعی پیرامون کار کردها و فعالیتهای شعبه در فاصله میان دو جلسه معلومات مختصر ارایه نمود.

مطابق به اجندا و برنامه کاری دراین نشست باید مسوولین شعبات نهاد های اجتماعی شورا های کشوری هالند،  المان،  فینلند، وایرلند از کار کرد های شان گزارشی به جلسه پیشکش مینمودند که با تآسف نسبت نبود مسوولین شعبات نهاد های اجتماعی شورا های کشوری فینلند و ایرلند صرف گزارشات شورا های کشوری هالند و المان حزب مردم افغانستان در رابطه به چگونگی تطبیق پلان تدابیری شعبه نهاد های اجتماعی حزب مردم افغانستان، استماع و در زمینه  به بحث پرداخته شد.

  رفیق حیات الله کریم مسوول جدید شعبه نهاد های اجتماعی هالند در جلسه حضور داشتند و بنابر مشکلات تخنیکی نتوانستند خود شان گزارش ارایه نمایند. درعوض آقامحمد نورانی مسوول قبلی شعبه ، گزارش همه جانبه ای به جلسه  پیشکش نمود که مورد پسندش رفقای حاضر قرارگرفت. متعاقبآ محترم احد شفیعی از کشور المان در ارتباط به فعالیت ها و کار کرد هایشان رشته سخن را بدست گرفته که در روشنایی به پلان تدابیری و کار ثمربخش و انجام شده توضیحات لازم دادند .

جلسه از کار کردها ، دستاوردها و سهمگیری فعال نهاد های اجتماعی و فعالیت شعبات نهادهای اجتماعی هالند و المان و پشتیبانی روسا و رهبری کشور های متذکره اظهار سپاس و قدردانی نمود.

متعا قبآ بمنظور سهمگیری و اشتراک همه اعضای کمیسیون در جلسات بعدی طبق پلان مرتبه شعبه نهاد های اجتماعی تدابیر لازم اتخاذ گردید.

در اخیر نشست رفیق نصیر احمد صدیقی هموند هیات رییسه شورای اروپایی حزب مردم افغانستان در حالیکه اشتراک و سهمگیری اعضای کمیسیون نهاد های اجتماعی شورای اروپایی را بمثابه گام موفقانه در راستا  تطبیق شاخص های پلانی شورای اروپایی حزب مردم افغانستان در عرصه نهاد های اجتماعی استقبال و از حضور گرم رفقا قدردانی نمود ، یکبار دیگر استقامت های اساسی کار شعبات نهاد های اجتماعی شورا های کشوری حزب مردم افغانستان را بر جسته ساخته ابراز امیدواری نمود تا مسوولین شعبات این نهاد ها در پیاده نمودن برنامه های تدابیری شعبه نهاد های اجتماعی حزب مردم افغانستان همکاری لازم نموده و در آن فعالانه سهم بگیرند.

 جلسه در فضای صمیمانه و به پیروزی هر چه بیشتر رفقا خاتمه یافت.

(  شعبه نهاد های اجتماعی شورای اروپایی  حزب مردم افغانستان ) 

براساس دعوت شعبه نهاد های اجتماعی شورای اروپایی حزب مردم افغانستان، ،نخستین نشست دختران جوان دموکرات کشور هالند شام دوشنبه مورخ ( ۱۴/۰۱/۲۰۱۳) از طریق شبکه جهانی  پالتاک تدویر یافت.

درین نشست روی ضرورت تجمع و بسیچ تمام دختران دراروپا بدورهم  تاکید بعمل آمد تا اقدامات عملی در زمینه صورت گیرد.

بخاطر جمعبندی خواست های جوانان خارج از کشور ، آشنایی آنان با وضعیت داخل کشور و بطور خاص انعکاس وضیعت زندگی جوانان منجمله دختران داخل کشور ، و دفاع ازحقوق همه جوانان در داخل و خارج کشور بحث و گفتمان سازنده صورت گرفت. که به تاسی از آن با در نظرداشت پیشنهادات و طرح های اشتراک کننده گان نشست تصمیم برین شد تا کار جدی و عملی و هدفمند در راستای بسیچ همه دختران متعهد به اهداف وطنپرستانه و مدافع حقوق  جوانان صورت گیرد.اشتراک کننده گان آرزو بردند تا تمام شورا های کشوری حزب مردم افغانستان درین عرصه کمک نموده در امر معرفی و بسیچ جوانان شان در نهاد جوانان دموکرات اقدامات لازم و عملی را روی دست گیرند.

نشست با صحبت های رهنمودی و استقامت دهنده زلیخا پوپل مسوول شعبه نهاد های اجتماعی  شورای اروپایی حزب مردم افغانستان  و به امید تجمع هر چه بیشترجوانان بدورنهاد اروپایی جوانان دموکرات و       گرد همایی هرچه زودتر آنان در فضای دوستانه و صمیمانه به پایان رسید.

( شعبه امور اجتماعی شورای اروپایی حزب مردم افغانستان )

خدای خو یودی او انسانان هم یوه خدای  پیداکړی نو بیا داتقدیرونه  ولی بیل دی؟ دا هغه پوښتنه ده  چه هرڅوګ ورته رښتینی ځواب لټوی.

عمر د ناصر سره دخپل تقدیر په هکله یو ورځ چه لمر د لویدوخواته کډه کوله ډیر جنجال وکړ ، دځان نه یی د ناصر نه یی اود خپلو په دوه اوږو ناستو ملایکو نه یی ګله وکړه . او ناصرته یی وویل ګوره ناصره زه او ته همزولی یاستو خیر که زه په کلو او ته په ښار کی زیږیدلی یی، تاته او ستا په شان نازولو ته الله (ج)  له ا زله ښه تقدیر در کړی او زمونږ په برخه یی بیا برعکس کړی. نا صر جانه اصلآ باید داسی نه وای دا ځکه مونږ ټول انسانان یو هیڅ تفاوت نلرو. ووایه ناصره ووایه، زه اوس ګله له چا وکړم ؟ تاسو خو په وړو او لویو ، ښایسته او ډولی ښارو کی چه هر څه په کی پریمانه شته الله زیږولی یاستی، چمنونه موشنه اوزرغون دی باغونه مو له ګلونو ډک دی  او ښار مو دشپی له خوا روښانه ، کورونه  مو ګرم ، ډوډی مو هم ګرمه او اوبه مو همیشه یخی دی ، شکر دی مکتب لری ، روغتون موپه خوا کی دی او دلوبو خورا ښه ځایونه لری حتمآ به دی په کی ښی لوبی فوټبال او ولیبال کړی وی ، مسجد مو هم عصری او ملا مو هم همیشه په مسجد کی وی دولت ورته معاش هم ورکوی ، تاسو دخدای نازولو خو په لویو ، لویو مسجدونو کی ا، ب ، ت دملا صاحب نه په ارام زړه لوستلی او یاد کړی، تاسو خو ګلستان هم لوستلی تاسو به له ماشومتوبه حافظ او مولانا سره اشنا شوی یی  او دتوری ګوړی په ځای به دی دڅو نقدو پیسو سره یو ځای په سره او یا شنه ګلداره دستمال کی دبغلان او یا مزار جان قند ملا ته وړی وی  او دملا صاحب خولګی به دی پری خوږه کړی وی. ښه پوهیږم ستا سو داوږو ملایکو دتا سو دمیلو او چړچو اوزما په اوږوناستو زما په شان بدبخته او کلیوالو ملایکو چه هغوی هم کلیوالی شوی زما ددرد ، ولږی ، تندی ، زما اوزما دپلار زیار او کړاو او دسختیو اودټکنده غرمی خولو را پور لیکی یی،تا سوته یی په دی دنیا کی دګلو باغچی په برخه کړی اود ترخو او خوږو چل یی درته ښولی به یی  ،ځکه تاسو خو جنت ته څی چه جنت کی دخوږو او ترخو ویالی در نه ورکی نشی او دجنت دباغچو سره مخکی در مخکی بلد و اوسی  ، خو زمونږ خوارکیو بیا دجنت سره څه دی جنت خو د درد ، زحمت ، محرو میت ،غربت او نا خوالو ځای نه دی . ناصره ته پوهیږی چه  مونږ دومره کړیدلی یو، مونږ خو لا څه زمونږ ملایکی هم زمونږ دتقدیر دلاسه هره ورځ زوریږی ته او ستا په شان خو حتمآ جنت ته ځی خو زه درته

وایم همدا اوس دی په ژوندون کی دشاتو او شدو، حورو او غلمانو جنت مبارک شه تاسو په سیوری کی لوی شوی یی تا سو ساړه نه دی لیدلی تا لوږه، ګرمی درد او غم نه دی لیدلی. ځه ورځه دشاتو او شدو ویالو کی لوبی کوه، حوری او غلمان مو انتظار کوی، مونږ خپل چاره کوو ، مونږ مجبور یو خپل تقدیر په خپلو لاسو بدل کړو. هو مونږه نه له اوره ویره لرو او نه له ساړو تیښته کوو دا مونږ ته زمو نږ داوږو ملایکو همداسی لیکلی  ،هو له ازله یی زمونږ دتقدیر تصمیم دتاسو دتقدیر بر عکس نیولی او لیکلی، مونږ ته خو زمونږ دکلی ملا ویلی وه چه دټولو خټه یوه ده ، ناصره نوولی یی دتا تقدیر او زما تقدیر کی فرق راوړی ، ته یی بادار او زه یی نادار پیدا کړی یم . زه نه پوهیږمه ای له ازله جنتی ناصره دشنو سیورو لاندی لوی شوی ناصره ته ووایه ؟ څه چه ماته زما ملا ویلی وه ، او څه چه تاته ستا ملا ویلی وه ووایه کوم یو یی رښتیا او کوم یی دروغ ویلی دی، ووایه دزیړی غوا په غوړو او قیماقو لوی شوی نا صر جانه ژر یی راته ووایه ، ولی زمونږ تقدیر یی ستا په شان نه دی لیکلی. ای دپلار نازولیه ته خو دپلار او نفر خدمت په اوږو لوی شوی تا پلار هره ورځ ولید ، خو ما پلار په هفـتو ، هفـتو هم نه دی لیدلی زما پلار نیمه شپه دکر دپاره پټو ته ته او ماښام ستړی ستومانه بیرته راغلی ، خو کله چه زه ویښ وم پلار کار ته تللی او کله چه زه ویده وم پلار هم ستړی راغلی ، ووایه ای دخدا ی نازولیه ، نو دا ولی.ووایه تا په پټـو پښو او ما بیا په لوڅو پښو مکتب ویلی ، دا نو ولی ؟. ووایه ای په شدو او کلچو لوی شوی ناصره ووایه زه اوزما پلار ولی بدبخت او ته او ستا پلار دسعادت خاوند یاستی، دا څه راز دی ووایه ؟ ته یی میلو ته ، او زه یی بیا زحمت ته پیدا کړی یم ووایه چه دا ولی ؟ تاته یی خواږه او ترخه پریمانه در کړی خو ته شکر نه کاږی او دا زه بیا د خدا څومره ساده یم ، چه په شړومبو او جواری شکر کاږم ، ووایه زه ساده یم اوکه نه ؟ ووایه ولی زه دتا دپاره شکر کوم ، او ته لا نور، نور او دسر و او شنو کالو دخاونده ناروا مینه غواړی. ،ځه عمره وروره ولی دومره پوښتنی کوی ؟ زه دخپل ملایکو نه د ی وپوښته له مانه یی مه پوښته ، زما پلار خو په ډالرو میلی او مستی کوی ، او ستا پلار په غرمه کی لو او لور کوی، ځه دخپل ملایکونه دی شکایت وکړه ، زما پلار هره ورځ غلا کوی ، چور او چپاول یی اوس عادت شوی، ظلم یی قانون دی او غارت یی مسلک ،.زه دپلار نازولی یم ته نه پوهیږی چه زما تقدیر او ژوند یی دغلا په پیسو لیکلی ، او ستا تقدیر یی درنج اوز حمت  له لیاری خو ګوره عمره ستا پلار ته ټول کا کا او ماما وایی او زما پلار ته مخامخ قوماندان صاحب، وزیر صاحب وایی خو کله چه خلکو ته یی شا شی نو ټول ورته  غل ، غارتکر وایی ، او ماته دخاین زوی ، ووایه عمره ووایه چه دتا تقدیر ښه دی  او که زما ؟ تاسو هر مازدیګر خپلو کی هره ورځ خوشحاله یاستی خو زما دپلار په خاطر ماته مکتب کی د غارتګر زوی وایی ، ووایه دتا تقدیر ښه دی او که زما ؟ ته لوړ سر ګرځی اوزه دپلار دناروا کارو دپاره  بیا سر ټیټی  ګرځم ،زه دتا سو د تقدیر په لټه اوته بیا ما جنتی بولی نه عمره تقدیر دتا ښه تقدیر دی. زما تقدیر تقدیر نه دی. 

تشدید مبارزات آزادی خواهی، اصلاحات، تجددگرایی و استرداد استقلال

افغانستان

نوشته : داکترآرین

با مطالعه این بخش مختصر ولی با ارزش جوانان ما آگاه میشوند که آرمانهای بشر دوستانه و ترقی خواهانه پدیده های نوی نیستند، بلکه چکیده مبارزات تجدد گرایانه و اندیشه های میهن پرستانه ای  جنبش جوانان ماست، که در طول تاریخ ریشه گرفته، رشد یافته و تکامل کرده است، دانستن این گذشته، برای جوانانیکه به تازه گی پا بر عرصه سیاست و مبارزات ترقی خواهانه گذاشته اند ضرور و آنها را در پیکار شان کمک نموده و مؤثر است. در این بخش از مبارزات جوانانی توصیف میشود که به باور نگارنده دستاورد آن اولین انقلاب ضد استبدادی و ضد استعماری، مترقی و مردمی بود که روزنه نوینی را درتاریخ معاصر میهن ما گشود و دورنمای سیاسی مبارزات عدالتخواهانه و تجدد گرایانه را روشن ساخت، یعنی از مبارزات مشروطه خواهان اول و دوم، که به معرفی کوتاه و جوانب معینی از مبارزات آنان پرداخته خواهد شد.

در شرایطی که سلطه افزاینده سیاست های استعماری، بیسوادی مردم، فقروتهی دستی، عقب مانده گی فرهنگی، ارتجاع تاریک اندیش  و استبداد زمامداران بی مسوولیت،  شرایط را برای بیداری جوانان بس دشوار و پیچیده ساخته بود و نمی گذاشت اندیشه های بشر دوستانه و میهن پرستانه از لحاظ کمی و کیفی میان جوانان نفوذ و تشکل سازمانی پیدا کند و امیران حاکم به زندانی نمودن ها و اعدام های وطن پرستان می پرداختند و هرگونه صدای تجدد گرائی و آزادی خواهی خاموش می گردید، و جنایاتی را که هیچ دولت خودکامه دیگر درحق مردمش نکرده بود انجام می دادند، چنین وضع موجب شد تا جنبش سیاسی در کشور ما شکل بگیرد و برای پایان بخشیدن به دولت استبدادی وحاکمیت مرتجعین و به میان آوردن یک دولت مدرن و عادل به نبرد برخیزند، صدیق فرهنگ درکتاب "افغانستان درپنج قرن اخیر" با اشاره به تداوم نهضت سید جماالدین افغانی، چنین مینویسد : "جریان اجتماعی زمان و زایش جنبش و عواملی که همواره در داخل جامعه کارگر می افتد، در مقابل هرگونه استبداد و تشدد برمقاومت جامعه می افزاید و نیز شروط اقتصادی ووضع طبقاتی مردم نگذاشت که فکر نو بکلی از بین برود"۱۳از یک طرف به توپ بستن ها، دستگیری ها و کشتار تجدد گرایان و آزادی خواهان، مبارزات عدالت خواهانه را شدت می بخشید و اندیشه های وطن پرستان میان توده های روشن فکر عمق بیشتر میگرفت و از جانب دیگر ساخت و مناسبات اجتماعی جامعه افغانستان که خصلت فیودالی و نمیه فیودالی داشت - مناسبات پایدار قبیله ای،  عقب مانده گی فرهنگی و اقتصادی، وابسته بودن طبقه دهقان به زمین،  ظلم و ستم اجتماعی روسای قبایل و فیودالان و حکم روائی خان و خوانین محلات،  نبود صنعت و تکنالوجی، بیسوادی همگانی، عدم موجودیت مکاتب و موسسسات تحصیلات عالی، محرمیت  فرزندان زحمت کشان بصورت عموم از تعلیم و تربیه، نبود خدمات صحی و اجتماعی، تمام این عوامل جوانان را بطرف یک تفکر اجتماعی- سیاسی جدید می کشاند، جوانان روشنفکر که نمی توانستند با چنین وضع جنایت بار سازش نمایند، به مبارزات سازمان یافته تری بخاطر سرنگونی دولت استبدادی دست  زدند و این مبارزات سال به سال فزون تر می شد و به جوانان میهن پرست افزوده می گردید و جریان آن بطرف تشکیل یک جنبش قوی سیاسی جوانان در حرکت بود، که این جریان در تاریخ افغانستان به "جنبش مشروطه خواهی" معروف است، نگارنده معرفت جوانان ما را با این جنبش، دارای اهمیت دانسته و بیگمان که تمام وقایع و ویژه گی های مبارزات سیاسی- اجتماعی مشروطه خواهان در این مختصر نخواهد گنجید، از همین روی قابل توصیه می دانم برای همه جوانان ژرف پوی، مبارز و میهن پرست و ترقی خواه که مطالعه آثار دانشمندان را در این مورد ازیاد نبرند.

 استاد عبدالحی حبیبی جنبش فکری "سراج الخبار" را اساس نهضت اول مشروطیت میداند، که "بصورت یک حزب متشکل و دارای مرام مترقی بوجود آمد"١٤ و به ادامه آن می نویسد: "تعداد جوانان مشروطه خواه به سه صد نفر می رسید که در جرگه های جداگانه تقسیم بود و در هر جرگه یک دسته از رفقای که همدیگر را خوب می شناختند دور هم جمع می شدند و از بین خود یک منشی و یک رئیس انتخاب می کردند، این جرگه های کوچک با یک دیگر ارتباطی نداشتند، اما رئیس عمومی همه جرگه ها مولوی محمد سرورخان واصف بود، وی رئیس یک جرگه ده نفری نیز بود که اکثر شانرا همان رفقای معلمین مکتب حبیبیه تشکیل میداد ..." ١٥ محمد سرور واصف یکی از برجسته ترین مبارزان مشروطه خواه " هم عالم بود و هم ادیب بود وشاعر و هم از روشنفکران بارز و جسور"١٦ که به امر امیر گرفتار و در تپه شیرپور کابل اعدام شد، میر غلام محمد غبار می نویسد: "این شخص در نزدیک توپ قلم خواست ووصیت نامه ای در نهایت آرامی و خوش خطی بنوشت که در عنوان آن این بیت مرقوم بود:

ترک مال وترک جان و ترک سر 

در ره مشروطه اول منزل است." ١٧

این بیت از شخصیت والا و میهن پرست و از اولین قربانی یک جنبش سازمان یافته سیاسی درتاریخ افغانستان است که از یک پیکار جانبازانه سخن گفته و از حماسه ای حکایت می کند که نخستین بار در سرزمین خفته و خسته ما، شعله آن سر برکشید، از حماسه مشروطیت از زبان حال قهرمانانی که علیه ظلم و ستم اجتماعی به پا خواستند،  سرگذشت آرزوهای را بیان میدارد که با برخورد خشمناک و غیر عادلانه امیران و تهمت های سراپا افترآمیز سرکوب و به خون کشیده شد، حبیبی در کتاب "جنبش مشروطیت در افغانستان" می نویسد: "مشروطیت اول  که از انجمن سراج الخبار ١۳۲۳ اساس یافته بود به قتل و حبس یک گروهی روشنفکران افغان در صفر ١۳۲٧ ختم شد."١٨

عشق از فریاد ما هنگامه ها تعمیر کرد

ورنه این بزمی خموشان غوغای نداشت

پرداختن در باره هریک از جوانان و قهرمانان این جنبش که "بخاک و خون تپیدند و در میدان مبارزه ملی قربانی شدند"١٩ به بحث و نوشته جداگانه ضرورت دارد، اما بخاطر احترام و ارج گذاشتن به یک نبرد تاریخی و اجتماعی که هدف آن نجات افغانستان از انحطاط  و ایست و قهقرا بسوی اعتلا، شگوفائی و اصلاحات بود، به معرفی مختصر چند تن از آنها به نقل قول از آثار پرارزش دانشمندان ما – حبیبی، غبار و فرهنگ می پردازم!

• لعل محمد خان و جوهرشاه: امیرحبیب الله خان این هردوجوان را نزد خود احضار نمود و مورد بازپرسی قرار داد، آنان "بدون کمترین احساس خوف از بی مبالاتی های مقامات حکومتی به حال مردم و از مظالمی که عمال دولت در سرتاسر مملکت روا میداشتند یکایک بیان نموده و این دو جوان دلیر در همان مجلس بضرب تپانچه کشته شده و جان سپردند و به زبان حال می گفتند:

به ملک جم ندهم مصره نظیری را 

هرآنکه کشته نشد از قبیله ما نیست"۲۰.

• میرقاسم خان:  "وی در ایام جوانی با واصف یکجا در گروه تألیف سراج الخبار محرر بود از آثار میر سید قاسم خان برخی مقالاتی است که حین سردبیری "امان افغان" در آن جریده نوشته و عمق مطالعات او را در مسایل اجتماعی، دینی و قانونی میرساند، در دوره معلمی خود در مدرسه حبیبیه و لیسه استقلال بسا شاگردان و جوانان را با روحیه وطن پرستی و آزادی فکر و انتقاد اجتماعی تربیه کرد و تا آخر عمر مقام رهنما را از دست نداد"۲١.
• مولوی عبدالواسع و مولوی عبدالرب: از جمله مشروطه خواهان، دانشمند و عالم بودند تألیفات آنها به ده ها کتاب و رساله میرسد مولوی عبدالواسع در زمان امیر حبیب الله کلکانی در شیرپور به توپ بسته شد و مولوی عبدالرب در جلاآباد وفات نمود.
• غلام محی الدین افغان: "افغان یکی از نویسنده گان "سراج الخبار" و شاعر پشتو است که با محمود طرزی هم محشور بود و همواره کمک قلمی می کرد ... افغان که در مشروطیت اول در سنه ١۳۲٧ق محبوس گردید ... شخصیت پرورنده و محبوبی داشت و همواره مرکز تجمع یاران روشنفکر و جوانان افغان بود."۲۲
• پروفیسور غلام محمد خان میمنگی: "در هنر رسامی و نقاشی و انواع هنرهای زیبا به مقام پروفیسری رسید ... پروفیسر در حلقه های جوانان آزادی خواه و ترقی طلب تا ایام آخرین حیات به حیث شخصیت ممتاز و مهربان و پرورنده باقی ماند و شاگردان و عقیدتمندان فراوان داشت و با وجود تحمل مصائب حبس دراز، جوان وزنده دل و دارای فکر روشن و آزادمنش باقی ماند."۲۳
• کاکا سید احمدخان لودین:  لودین شخص عالم و عاقل و دارای فضلیت بود "مدت یازده سال در ارگ محبوس ماند ... به زبان فارسی و عربی دانا و در ریاضی ماهر بود در محبس به محبوسین سواد درس می داد، به طریقی که خودش ایجاد کرده بود بسا نوآموزان را باسواد ساخته بود."۲٤

• بابا عبدالعزیز خان: "جوان فهیم و با درایت و صریح الحجه بود ... این جوان دلیر و پرشور در نهضت مشروطه  نیز شامل بود که در حدود ١۳۲٦ق محبوس و با آغاز دوره امانی رها شد."۲٥
• استاد محمد انور بسمل: "از جمله شاگردان ممتاز مدرسه حبیبیه، شخص عالم و ادیب و شاعر خوش مشرب روشن فکر به شمار میرفت و از نظر سن با استادان مشروطه خواه تفاوت چندانی نداشت ... از سرآمدان شاعری سبک هندی در قرن اخیر بود"۲٦.
• تاج محمد خان بلوچ: یکی از منوران کابل و شخص گویا و پویا که در رأس یکی از گروه های فرعی مشروطه خواهان اول کار میکرد ... بعد از سقوط دولت امانی در کابل بود و چون از عناصر امان است و انتی انگلیش بشمار می آمد چند روز بعد از جلوس محمد نادر شاه غفلتا گرفتار و اعدام گردید."۲٧
• فیض محمد کاتب: "نویسنده فاضل و ادیب و روشنفکر و از جمله مشروطه خواهان اول بود و در شیرپور محبوس گردید ... کاتب حقیقتا نویسنده پرکار و مورخ عالمی بود."۲٨ کاتب تألیفات ارزنده و گرانقدر را از خود در تاریخ افغانستان بجا گذاشت که یگانه و بهترین موخز برای تاریخ نویسان افغانستان بشمار میرود، کاتب به امری امیرحبیب الله کلکانی لت و کوب گردید که از این ضرب موحش مریض گشت و از همین رنج در کابل جان سپرد. 

غبار مینویسد: "در هرحال نخستین جنبش عملی دموکراسی با حبس و اعدام آزادی خواهان در ١٩۰٩ عجالتان خاموش گردید ... امر سرکوبی مشروطه خواهان در نفوس روشنفکران باقی مانده  تأثیر عمیق و شدید کرد، در کابل به تدریج حلقه های کوچک و مخفی تشکیل شد"۲٩ جوانان میهن پرست در چنین وضعیت سیاسی- اجتماعی که استبداد و ارتجاع سرنوشت کشور و آینده مردم را در معرض تهدید و نابودی قرار داده بودند، به این سوال برخوردن که راه و چاره کدام است و چه باید کرد؟  یگانه راه نجات از این خطر مهلک و نابودی کشور را در تغییر رژیم با  مهر و نشان تجدد و اصلاحات بررسی کردن، به این ترتیب مشروطیت دوم با روحیه انقلابی متکاملتری در بین جوانان روشن فکر افغانستان نشو ونما  یافت و منجر به تغییر اوضاع اجتماعی و بازستانی استقلال افغانستان گردید که به مثابه جشن ملی افغانستان در تاریخ میهن ما گرامی است.

تاریخ پیروزی جنبش مشروطیت دوم از جالب ترین صفحات تاریخ جنبشهای آزادی بخش و ملی در میان کشورهای مستعمره و نیمه مستعمره درمنطقه است که عبدالحی حبیبی نقش اندیشمند بزرگ سیاسی افغان - محمود طرزی را در این پروسه برجسته تعریف میکند و به این باور است که انتشار "سراج الخبار" برای بار دوم "منبع بیداری سیاسی و زمینه پرورش تخم مشروطه خواهی، بلکه آزادی خواهی گردید."۳۰

آزادگی به قبضه شمشیر بسته اند

مردان همیشه تکیه خود را بدو کنند

روشن فکران و جوانان مشروطه خواه دوم ادامه دهندگان اهداف و خواسته های مشروطیت اول اند، تنها در تاکتیک و شیوه های مبارزه متفاوت و بعضی ازحلقات در مشروطیت دوم تند رو تر بودند که زبان شاعر جوان و تند رو عضو مشروطیت دوم "جلوه" جوانان را چنین به مبارزه فرا می خواند:

تاکی از جور و ستم شکوه و فریاد کنید

سعی برهم زدن منشأ بیداد کنید

ننگ دارد بشریت ز چنین کهنه رژیم

طرح ویرانی این بنگه بیداد کنید

آشیانی همه مرغان ز ستم آتش زد

قصد آتش زدن خانه صیاد کنید

غازه سازید زخون شاهد آزادی را

تا ز خود روح شهیدان وطن شاد کنید

خانمان کرد تبه تا شود آباد خودش

خانه ظلم و ستم یک سره برباد کنید.۳١

شاعر به تفسیل نشان میدهد که چگونه باید در پی تاکتیک ها و شیوه های تند مبارزه برآمد، همچنان از جوان مشروطه خواه و تندرو دیگر عبدالرحمان لودین که میخواهد گریبان مردم خویش را از چنگال مستکبران بهره کش و ظالم و میهن خود را از اسارت نجات بدهد می شنویم:

ای ملت از برای خدا زودتر شوید

از شرو مکر و حیله دشمن خبر شوید

برنقد و جنس و مال ما خاینان امین

در مجلس سیاسی ما جاهلان مکین ۳۲

لودین با همین صفت تند روانه ای که داشت "به امیر به ضرب گلوله تفنگچه حمله کرد که با آماج ننشست و خود لودین شدیدن در ارگ در غل و زنجیر کشیده شد"۳۳ این دوره حبس بسیار پر آزار بود که یکی از یاران محبوس با او میریار بیک خان بدخشی می سرود:

بندی را بس بود زولانه ای 

این همه زنجیر در زنجیر چیست 

همچنان یکی از رفقای خارج از زندان این بیت را برای رفقای داخل زندان سروده بود:

به شب نشینی زندانیان برم حسرت 

که نقل مجلس شان دانه های زنجیر است، 

جوانی دیگری که با لودین زندانی شده بود عبدلهادی داوی "پریشان" است که اندیشه و طرز تفکر خود را چنین بیان می کند: 

نور بیداری جهانی را گرفت 

خواب غفلت ای حریفان تابکی

ای قلم آخر زبانت می برند

این قدر حرف "پریشان" تابکی ۳٤

صدیق فرهنگ در مورد این دو شخصیت که در زمان شاه امان الله غازی با دیگر مشروطه خواهان از زندان آزاد شدند مینویسد:  "عبدالهادی خان و عبدالرحمان خان نیز با امیر همکاری نزدیک داشتند، در اطراف هریک از این دو شخص به تدریج حلقه های جوانان تشکیل گردید... هرچند هیچ یک از اینان به تشکیل حزب اصولی و پایدارموفق نشدند اما روح انتقاد و قضاوت آزاد را در برابر اعمال دولت و مامورین، که درافغانستان سابقه نداشت در بین جوانان پرورش دادند".۳٥

شخصیت دیگری که اندیشه های ترقی خواهانه وعدالتخواهانه او را استبداد سلطنتی و نیروهای ارتجاعی نمیتوانستند تحمل کنند میرغلام محمد غبار بود، استاد عبدالحی حبیبی در کتاب "جنبش مشروطیت"درباره غبار یاد آور می شود: "دراوخرعهد امیرحبیب الله خان، با جوانان افغان مشروطیت دوم محشور گردید و مطالعات خود را در تاریخ و اجتماعیات دوام داد، تا نویسنده نیرومند و صاحب ذوق زبان دری بارآمد، در لویه جرگه پغمان ١۳۰۳ و  ١۳۰٧ به حیث وکیل مردم کابل انتخاب شد و افکار جوانان افغان را مانند یک عضو دست چپی نمایندگی میکرد... به حیث فرد ترقی خواه پیشرو، رنجهای فراوان و محرومیتها دیده و دوبار در حدود زیاده از ١٤ سال حبس های طاقت فرسا را تحمل کرده است. وی گاهی این بیت را زمزمه می کرد:

شمها برده ام از صدق به خاک شهدا

تا دل و دیده  خونابه  فشانم دادند"۳٦.

بزرگ مردی دیگری که علیه نظامهای فاصد و استبدادی  و بنیادگرایان ارتجاعی و بخاطرآزادی و عدالت اجتماعی می رزمید و اندیشه های آزادی بخش او تأثیرنیرومند بالای تمام جوانان مشروطیت دوم داشت محمود طرزی است،  حبیبی می نویسد: "زندگی محمود در عین خاموشی و خونسردی، پر از شور و تلاش و تدبیر بود. وی کار می کرد، پویا و جویا و با عقیده و ایمان کامل به "معالی و مفاخر افغانیت" برای وطن خود خدمات مهم و ارزنده انجام داد... محمود طرزی تا آخر دوره امانی، شخصیت محترم پاکدامن و رهنما باقی ماند"۳٧ این شخصیت پاک و اندیشمند بزرگ، پدرژونالیزم افغانستان و میهن پرست بی بدیل پیش از اینکه میهن اش را مجبورا  ترک کند این دوبیتی را سروده بود:

"درغربت اگر مرگ بگیرد بدن من

آیا کی کند قبرو  کی دوزد کفن من

تابوت مرا بر سری کوهی بگذارید

تا باد وزد بر سر آن از وطن من "۳٨

حبیبی به ادامه آن می نویسد: " بعید نیست که به قدر دانی، نسل جدید افغان از خدمات گرانمایه اش به وطن، وقتی عظام رمیم او را مانند استادش سیدجماالدین افغانی به وطن باز آرند و اورا در دل پوهنتون کابل در کنار سید مذکور، آرامگاه ابدی بخشند: تا باد وزد بر سر او از وطن او"۳٩ نگارنده نیز بخاطر گرامی داشت این شخصیت بزرگ که جهان ظلم و ستم را به لرزه آورده  و استعمار را به هراس انداخته بود پیشنهاد جناب عبدالحی حبیبی را یکبار دیگر تازه ساخته تکرار مینمایم.

لازم به تذکر است دراین نبرد بزرگ که بخاطر تجدد، اصلاحات و بازستانی استقلال افغانستان صورت گرفته نقش تمام مردم میهن ما قابل احترام و ستایش است و انقلاب ترقی خواهانه ضد استبدادی و ضد ارتجاعی که در رأس آن مشروطه خواهان جوان قرار داشت و باعث بازستانی استقلال افغانستان گردید حاصل زحمات مشترک تمام آنان می باشد، اما میخواهم بطور برجسته روی سخنم با مشروطه خواه و مرد مبارزی باشد که این پیروزی را به قیمت جان خرید و نیمی از زنده گی یعنی دوران درخشان جوانی و لحظه های شاد و سعادت مند خود را بخاطر تجدد و آزادی کشور در مبارزه گذشتاند و با ارتجاع ، استبداد و بنیاد گرائی در نبرد بود ونیمی دیگر آنرا خامه در خون دل فرو برد و سیل آسا بخاطرکشورش اشک ریخت و ستم از خود و بیگانه را بخاطر اندیشه و آیدیای بزرگش متحمل گردید، آزاده زیست، آزاده گفت و آزاده قربان شد که نامش به مثابه سردار ملی- شاه امان الله غازی ثبت تاریخ کشورما شده، زنده و جاویدان گردید./