شناسایی استان یاگوشتی یا ولایت غزنی

شناسایی استان یاگوشتی یا ولایت غزنی

دکتر حمیدالله مفید

نخست : جایگاه یا موقعیت
آستان یا ولایت غزنی از سوی باختر یا شرق به استان ها یا گوشتی های وردک ، لوگر ، پکتیا و پکتیکا واز سوی غرب یا خاور به گوشتی ها یا استان های بامیان ، اروزگان ، و زابل پیوسته است .
غزنی در زمانه های پیشین به ویژه در سده های سوم تا چهارم از اپاختر یا شمال تا کابل و از نیمروز یا جنوب تا مرز پاکستان از باختر تا پکتیا گسترش داشت و در دوران دولت گورگانی های هند نزدیک به ۲۰۰ سال مرز هایش همینگونه بود ، که صوبه دار غزنی از سوی دهلی گماشته می شد.
غزنی پس از آنکه سبکتگین آن را از تسلط ابوبکر لاویک (آخرین پادشاه خانواده لاویک غزنوی) رهایی بخشید دولت بزرگ خراسانی غزنوی را در آنجا پا برجاه ساخت ، از همان زمان فرنام (عروس الملک ) را کمایی کرده است. ۱
مولف حدودالعالم شهر غزنی را جای بازرگانان خوانده است .
ابن حوقل در صورت الارض خود آن را دهانه ای هندوستان پنداشته است و آن را مرکز بزرگ بازرگانی خوانده است.
غزنی در دوران شهنشاه محمود غزنوی شهر بزرگ با قصرهای عالی و ساختمان های با شکوه ، بازار های پر جمع و جوش و کارگاه های چون : کوی کمران ، کوی سیمگران ، کوی سبد بافان ، کوی جواهر فروشان ، نام فروزنده ای داشت ۲
بدبختی غزنی با تمام عظمت و شکوهش هنگامی آغاز یافت که علاوالدین حسین غوری نامور به علاوالدین جهانسوز به انتقام خونخواهی دو برادرش که توسط بهرامشاه کشته شدند ، این شهر را با هشتاد هزار مجلد کتابش سوختاند و نابود کرد.
ریشه شناسی نام غزنی :
غزنی شهرت تاریخی وکهن دارد در اوستا به گونه (Kaxara) سیزدهمین سرزمین اوستا آمده است .
گردشگر نامور چینی هیوان تسنگ به این شهر گذر کرده ونام آن را به گونه ای ( هو- سی - نا Ho-si-na) یاد نموده است.۳
بطلیموس جغرافیه دان مشهور یونانی نام آن را گزاگه Gazaca یا Ganzka نگاشته است که یونانی ها آن را به گونه گزوس Gazos خوانده اند .
پروفیسور (بن وینست) در یک پارچه که به زبان سُغدی دریافته است ، نام غزنی را به گونه (گزنک) یافته است و معنی آن را کنج یا کنز پنداشته است.
به روایت دانشمندان نام غزنی از دو بخش ساخته شده است از (گز) و نک که گز همان گنج است و نک به معنی جایگاه یعنی جایگاه گنج که به مرور زمان گزنه و هنگام تازش تازیان و مغول ها به گونه غزنک و غزنه وسپس غزنی شده است.
غزنی در سال ۲۰۱۳ ترسایی از سوی سازمان آموزشی علمی و فرهنگی کشور های اسلامی (ایسکو) به فرنام مرکز فرهنگ و تمدن جهان اسلام گزیده شد.
شهرستان ها و شهرک های گوشته غزنی :
گوترا یا ولسوالی یا شهرستان جغتو:
گوترای جغتو از سوی خاور به شهر غزنی ، از سوی اپاختر یا شمال شهرستان دایمیرداد از سوی نیمروز یا جنوب به شهرستان قره باغ و از سوی خاور به شهرستان های بهسود و مالستان پیوسته است .در این شهرستان سرسبز وشاداب هفت دره جای گرفته است ، که شامل دره های : قیاق ، جرمه تو ، سراب ، ناور ، علودانی ، یوسف و گل بوری . می باشند.
ریشه شناسی نام جغتو:
نام جغتو از ریشه واژه (Jäguda) سنسکرت گرفته شده است که به معنی سرزمین گل زعفرانی می باشد. و این نام در یک سنگ نوشته ای که از همین شهر به دست آمده است و به خط سغدی می باشد ، نیز بازتاب شده است و نام جغتو را از تغیر یافته همین واژه جاگوده دانسته اند.
شهرستان یا گوترای ششگاو:
این شهرستان در مسیر شهراه کابل غزنی جاه گرفته است که جنگل معروف ششگاو در کشور نام دارد.
نام ششگاو در تاریخ بیهقی به گونه شجگاه آمده است.۵
وواژه شجگاه یا جایگاه شج یا شگ که در زبان اوستایی به گونه شکاون یعنی پیمودن آمده است و شگگاه یعنی گذرگاه یا عبورگاه یا جایگاه عبور ومرور که مردم از داخل آن می گذرند. و این معنی به آن صدق می کند ، گرفته شده است ، زیرا ششگاو در مسیر شاهراه کابل کندهار و هرات قرار گرفته است و مردم از داخل آن می گذرند.
افزون بر آن روایت عامیانه ای نیز وجود دارد ، که ششگاو یعنی شش نفر از برابر یک نفر گذشته اند و آن یک نفر به آنها سلام داده است و این شش نفر به او اعتنای نکرده اند و به شش گاو معروف شده اند ،
افزون بر آن یک روایت نیمه روایتی دیگری نیز وجود دارد ، که شجگاه به ششگاه ابدال شده است و ششگاه یعنی شش جای یا شش محل .
با همه حال شکل درست آن همان شگگاه یعنی گذر و عبور گاه اوستایی و پهلوی درست و علمی است.
شهرستان یا گوترای یا ولسوالی ناور :
ناور از سوی خاور به جغتو ، از سوی شرق به مالستان ، از سوی اپاختر به قره باغ و از سوی نیمروز به شهرستان بهسود پیوسته است . این منطقه دارای چمنزاری به درازای ۲۵ کیلومتر وپهنای ۱۷ کیلومتر می باشد ، که جایگاه پرورش چهارپایان در فصل تابستان است.
به روایت شهنامه فردوسی در همین دشت ناور رخش رستم را هنگامی که او در خواب بود، می ربایند و به سمنگان می برند ، رستم پس از بیداری به سوی سمنگان می تازد، با تهمینه آشنا می شود و با او پیوند می یابد و فرایند این پیوند سهراب به جهان چشم می گشاید.
ریشه شناسی نام ناور :
واژه ناور صورت اوستایی آن Naväzä در فارسی باستانی به گونه ای Näviyä به معنی دند آب یا آب ایستاده و یا آنچه که در آب شنا کند .و چون ناور در شش ماه سال زمستان و بهار مانند کشتی پر از آب است ، از اینرو آن را ناور گفته اند. (۶) . واژه ناور به همین معنی در زبان مغولی نیز رفته است
شهرستان یا گوترای یا ولسوالی وجیرستان یا اجیرستان یا اجرستان:
اجرستان دره ای زیباییست از باختر با اورزگان و از خاور به بهسود پیوسته است، دارای چراگاه ها ، باغ ها و زمین های کشتی زیادی دارد. در این شهرستان اثاری باستانی زیادی به دیده می آید. گویند که راجا جیپال در این شهرستان بنایی ساخته بود (.۷

ر خاورترین بخش این شهرستان تپه ای ناموریست به نام قرغانی که دارای آثاربسیار باستانی است .
وجیر ستان در آثار باستانی به نامهای وجیرستان ، اجیرستان ، حجیر ستان ، و اجرستان ضبط شده است .
گویند قلعه ای (نای لامان) که پسر رتبیل شاه کابل شاهی در همین قلعه محاصره شده بود و یعقوب لیث صفاری آن را گشود و او را اسیر کرد در همین شهرستان قرار داشت ۸.
فلسفه نامگذاری وجیرستان :
برخی ها به این باور اند که ان شهرستان را هجیر بن گودرز وزیر کیکاوس بنا نهاده است از اینرو به نام او هجیرستان نامگذاری شده است. ۹
برخی دیگری نیز به این باور ند ، که یک شاه لاویک پیش از غزنویان معاصر رتبیل شاه کابلی (۱۲۰) خورشیدی وجیر شاه نام داشت ، که او این شهر را بنا کرده است و به نام او مسمی شده است .
اما ریشه شناسی علمی این نام : واژه هژیر یا هجیر در اوستا به گونه ای Huçiera ن صورت پهلوی آ Huçier بار بار ‌آمده است و به معنی خوب ، نیکو وزیبا معنی می دهد ، وواژه هجیرستان از دو واژه ساخته شده است که به معنی جایگاه زیبا و نیکو ، چون این دره بسیار زیبا و سر سبز است بدون شک نام آن نیز به همین نام یاد شده است .
—————
۱-جوزجانی طبقات ناصری ج۱ رویه ۲۶۸
۲- خلیلی سلطنت غزنویان چاپ کابل رویه ۳۵۹
۳- قاموس جغرافیایی افغانستان جلد سوم رویه ۸۰
۴- غبار جغرافیایی تاریخی افغانستان کابل رویه ۹۴۲
۵- ابوالفضل بیهقی به تصحیح فیاض تهران رویه ۴۲۵
Grundriss der Neupersischen Etymologie 1893 Horn Pauel seit 400 ۶-
۷- صدقی نگاهی به کابلشاهان جلال آباد ۱۳۵۶ رویه ۱۱۹
۸- همان کتاب رویه ۳۶
۹- حسین نایل سایه روشنهای از وضع جامعه هزاره رویه ۶۰

بامداد ـ فرهنگی و اجتماعی ـ ۱/ ۲۰ـ ۲۷۰۶