تیاتربرنارد شاو یا تعهد سیاسی ای طنزآمیز

تیاتربرنارد شاو یا تعهد سیاسی ای طنزآمیز

بورژوازی دوران ویکتوریا برنارد شاو را ستایش می کرد علی رغم اینکه او آنها را با طرح موضوعاتی « بی آزرم » هم محکوم می کرد و هم می خنداند. گسست او با مارکسیزم و انتخاب وی به همراهی جنبشی که حزب کارگر از آن زاده شد، فعالیت های مترقی پرشورش را تحمل پذیر می کرد.

شاید اودری هیپورن را در فیلم « بانوی زیبای من My Fair Lady » ساخته جرج کیوتر به خاطر بیاوریم که مرتب جمله « باران در اسپانیا می بارد فراوان The rain in Spain » را تکرار می کرد. اودری هیپورن دختر جوانی است با لهجه ای کاکنی ( ناف لندنی) که به رهگذران بنفشه می فروشد و یک پروفیسور زبان شناس شرط بندی می کند که با آموختن درست حرف زدن (اصلاح لهجه اش ) خواهد توانست او را به جای یک دوشس جا بزند. این آغاز داستان زیبایی است که با ادغام دختری از تبار لومپن پرولتاریا در بورژوازی بواسطه نماد های فرهنگی پایان می یابد. اما کمتر محتمل است که بخاطر بیاوریم که در نمایشنامه « پیگمالیون »، اثر برنارد شاو که از روی آن در سال ١٩٦٢ ترسایی فیلم ساخته شد، ایده اصلی تکیه بر نقش « لهجه » در مشخص کردن پایگاه اجتماعی است. بازهم کمتراند کسانی که بیاد بیاورند که برنارد شاو یکی از شخصیت های سوسیالیزم انگلیسی در آغاز قرن بیستم بوده است. او درعکسی از تظاهرات روزکارگر ١٨٩١ ترسایی در کنار فریدریش انگلس پیر و ویلیام موریس بر روی تریبون دیده می شود. چند دهه بعد در سفری به اتحاد شوروی او با شور و شوق دست ژوزف استالین را می فشارد و به او توصیه می کند که به انگلیسی ها اعتماد نکند. برنارد شاو ایرلندی بود (١).

او که اهل دبلین بود که هنوز از لحاط اقتصادی و سیاسی تحت سلطه انگلستان و در انزوای فرهنگی نسبت به لندن قرار داشت ، بر خلاف معاصرین اش در راه پیوند با هویت ایرلندی قدم برنمی دارد. ویلیام باتلر ییتس با احیا فولکلور ایرلندی(دوسال قبل از شاو در ١٩٢٣ برنده جایزه نوبل شد) و جیمز جویس با به مزاح گرفتن زنده گی دبلینی ها بصورتی کم و بیش پریشان این پیوند را حفظ کردند. به قول پاسکال کازانوا ، منتقد ادبی ، شاو « نویسنده ای ادغام شده» می شود با طی کردن مسیر طبیعی پذیرفته شدن انگلیسی و یا بیشتر لندنی(٢). در سال ١٨٧٦ترسایی ساکن لندن می شود و مانند کارل مارکس روزها را به خواندن کتاب در لندن موزیم می گذراند و در آنجا دوستی های سوسیالیستی می یابد که بیشتر آنها بین المللی هستند. او حتا با الیونور مارکس (کوچکترین دختر مارکس.م) در اجرای خصوصی نمایشنامه « خانه عروسک »، اثر هنریک ایبسن همبازی و شریک علاقه پرشور وی برای ناتورالیزم شورشی و قهرمان زن مدرن درام های ناروژی می شود. او در راه بدست آوردن حق رای برای زنان مبارزه می کند.

شیفته موسیقی و ادبیات، برنارد شاو در آغاز عدم موفقیت ادبی( تنها موریس درمیان رمان های اولیه اش که بصورت پاورقی در یک نشریه فعال اجتماعی چاپ شد، ارزشی نسبی یافت) و کارمندی ساده را تجربه کرد پیش از آنکه منتقد ادبی شود. او سپس شخصیت هایی را خلق کرد که موجب معروفیت اش شد ، مانند اسکار وایلد که هم دوره او و مانند وی ایرلندی و سوسیالیست بود : قلم تندی که شیوه زنده گی بورژوازی پنهان زیر صورتک ها را با مسخره کردنشان عریان می کرد و بویژه تناقضات را آشکار می ساخت.

اما بویژه در صحنه تیاتر است که برنارد شاو طنزش را بکار می گیرد ، بواسطه کمدی هایی که از سال ١٨٩٠ ترسایی موفقیت های روز افزونی کسب می کنند. او خود را طرفدار ایبسن(Ibsen) می داند که به عقیده او « هنر وحشتناک یک تک تیرانداز در مقابل تماشاگران » را دارد و خلاق تیاتری است که ما در آن « تماشاگرانی نیستیم که برای سرگرمی و کشتن وقت حضور داریم بلکه موجودات گناهکاری هستیم که به تماشای تیاتر رفته اند »(٣).

او آنچه را که « جوهر ایبسن ایزم» می داند، یعنی تراژدی آرمانهای دروغین را جهت دار و سیاسی می کند. چهار نمایشنامه خوشایند اش کمدی هایی درباره آرمان های دروغین بورژوازی دوران ویکتوریا هستند.

مسیحیت اجتماعی در «کاندیدا Candida » که برنارد شاو خودپرستی و بی عدالتی پنهان در پس آنرا نشان می دهد ( غرور کشیش نمونه ای که زنش را استثمار می کند)؛ میلیتاریزم(نظامی گری) و شوونیزم در «مرد و اسلحه ». در سه نمایشنامه خوشایند ، کمدی در باره رسوم و عادات و دسیسه های عشقی ، برنارد شاو مسایل اجتماعی را مطرح می کنند. « خانه های بیوه ها» ماجرای داکتر جوانی است که می فهمد ثروت نامزدش از درآمد امپراتوری خانه های ویرانه لندن است. جذابیت شاو ناشی از درجه ادغام دوسطح اجتماعی و احساسی در این اثرمی باشد. فلاکت اجتماعی در پس زمینه مستتر نیست بلکه شرایط ممکن برای یک کمدی عاشقانه را بوجود می آورد. خانه های ویران سرمایه ازدواج را تامین می کنند اما رسوایی عریان شدن این امر، ازدواج را برهم میزند. سپس دوباره از سر گرفته می شود...خوشایند و یا ناخوشایند، نمایشنامه ها اغلب با بازگشت به وضعیت موجود پایان می گیرند.

برای برنارد شاو طبقه متوسط هم مخاطب است و هم موضوع. به مدت یک یا دو ساعت زیر ضربه حقایق ناخوشایند مرعوبش می کند اما با اشکال و محل هایی که بار انتقادی اش را خنثی و آنرا به سرگرمی همه پسند تبدیل می کند.

با اینحال آنچنان که برتولت برشت خبره تاکید دارد:« اگر آثار دراماتیک برنارد شاو توانستند کارهای معاصرین اش را در سایه قرار دهند بدین دلیل است که آنها بی محابا خرد و فهم را بکار می گیرند. دنیای او از رویارویی عقاید شکل می گیرد و سرنوشت شخصیت هایش را شکل می دهد. شاو در یک نمایشنامه، ماجراهایی را خلق می کند که به شخصیت هایش اجازه می دهد تا عقایدشان را صریحا بیان کنند و در مقابل نظرات ما قرار دهند»(٤). البته غایب همیشه گی در میان شخصیت هایش کارگران هستند. آنها فقط گاهی بصورتی منزوی با ظاهر مسخره یک خدمتکار و یا فردی عامی ظاهر می شوند.

این حذف چشمگیر کارگران را شاید بتوان از جمله با اعتقاد عمیق شاو به فوق بشر(Superman) توضیح داد که ریشه در داروینیزم اجتماعی او تحت تاثیر فیلسوف و جامعه شناس هربرت اسپنسر(١٨٢٠-١٩٠٣) دارد.این شیفته گی بویژه در نمایشنامه های تاریخی او نمایان است وقتی که فوق بشر مرد یا زن در نقش ناپلیون(مرد تقدیر)، ژاندارک (ژان مقدس) یا دون ژوین حلول کرده (بشر و فوق بشر) در سن ها و جامه های متفاوت ظاهر می شود اما دارای همان سودمندی ضد رمانتیکی، همان دانش نظامی و همان توان رهبری. این چهره هم چنین از زبان نویسنده گمنام خیالی ای در « کتاب دعای انقلابی» تیوریزه شده است وقتی که شاو اعلام می کند که « دموکراسی کارگران» محکوم است و خواستار « دموکراسی فوق بشرها » می شود. در نهایت ، تیاتر شاو علیرغم قدرت رهایی سازنده اش، زندانی تناقصات خود اوست: عدالت طلبی ای که شیفته فوق بشر است، سوسیالیزمی که کارگران را نادیده می گیرد.

چرا که تیاتر او دارای همان محدودیت های فابیانیزم* اش است. این نسخه سوسیالیزم انگلیسی که در میانه سالهای ١٨٨٠ ترسایی رشد می کند و به حزب تازه تاسیس کارگران انگلستان رهبران (بورژوا) و ایدیولوژی گرادویالیزم( تحول تدریجی) اش را اهدا می کند. گرادویالیزم بر انتخابات تکیه دارد تا انقلاب برای رسیدن به سوسیالیزم. و با صراحت آنرا اعلام می کند و در راه فابیانیزم قدم برمی دارد و نماد آن گرگی است که لباس میش به تن کرده است.

اولین تراکت های منتشر شده توسط فابیانیست ها پس از تشکیل آن در ١٨٨٤ ترسایی ، ریشه تولید سرمایه داری را با استفاده از واژه های مارکسیستی مالکیت ابزار تولید و استخراج اضافه ارزش تحلیل می کند. در عمل فابیانیست ها که در میان آنها روشنفکران و هنرمندان بسیاری حضور دارند به دیگر نیروهای سوسیالیستی می پیوندند که برزمینه بحران اقتصادی و جوش و خروش کارگری شکوفان شده اند. آنها از ٨ ساعت کار در روز دفاع و در شکل دادن جنبش شرکت می کنند. آنی بزانت مبارز فمینیستی و فابیانیست برجسته از اعتصاب کارگران در کارخانه گوگرد سازی Bryant & May در ١٨٨٤ ترسایی دفاع می کند و برنارد شاو که از ١٨٨٤ به جامعه فابیانیزم پیوسته ، هنرش را در خدمت اتحادیه سوسیالیست ویلیام موریس بکار می گیرد و همراه وی از لغو مالکیت خصوصی دفاع می کند.

اما آشنایی برنارد شاو با نظریه اقتصادی « مطلوبیت نهایی marginal utility » که توسط دو اقتصاددان ، ویلیام جونز و فیلیپ ویکستید، مطرح می شود ، براساس این نظر که ارزش مصرف متناسب با ارزش استفاده است ، و تجربه تلخ سرکوب تظاهرات عظیم ١٣ نوامبر ١٨٨٧ (Bloody Sunday) علیه بیکاری، باعث گسست دوگانه وی با مارکسیزم می شود. ارزش کار و اضافه ارزش به نفع مفهومی از ارزش کنار گذاشته می شوند که بر « مطلوبیت» استوار است. در همان زمان، سرکوب خشن صف های کارگران طی « یکشنبه خونین » برنارد شاو را متقاعد کرد که طبقه کارگر نمی تواند نیروی محرک تغییر اجتماعی باشد و مسیر دست یازی به قیام و شورش غیر عملی است(٥). همراه با جامعه فابیانیست که درآن نقش مهمی بازی می کند، او به سوسیالیزم انقلابی و نبرد طبقاتی پشت می کند و به سوسیالیزمی نخبه گرا می گراید که قدرت را به گروهی از کادرهای دولتی روشن بین می سپارد. سپس تا آنجا پیش می رود که بر شیب لغزنده « به نژادی » می غلتد و از تحسین آدولف هیتلر و بنیبو موسلینی در آغاز دهه ١٩٣٠ باز نمی ماند.

آنچه پس از این برای فابیانیست ها اهمیت دارد تقسیم درآمد زمین و صنعت به واسطه مالیات فزاینده است تا اجتماعی کردن وسایل تولید (٦). حرکت به سوی سوسیالیزم در چنین نگرشی تغییراتی است که از بالا هدایت می شود و اکثریت مردم آنچنان که شاو در « کتاب دعای انقلابی» (٧) پیش بینی می کند حتی از آن خبردار هم نمی شوند. هدف نهایی « سوسیالیزم شهری » است که بدون گسست از ساختارهای سرمایه داری موجود، بنا می شود. این چنین سوسیالیزمی منشا ایدیولوژی و برنامه حزب کارگری است که در آغاز قرن بیستم از نزدیکی جامعه فابیانیست ها و حزب مستقل کارگران(Independent Labour Party) شکل می گیرد. این حزب در سال ١٩٤٥ ترسایی به قدرت می رسد و یک برنامه بسیار فابیانیستی و ناسیونالیستی ( انرژی، حمل و نقل، بانک انگلستان، صنایع فولاد) را بدون زیر سوال بردن موسسات خصوصی به اجرا می گذارد.

مرگ برنارد شاو در ١٩٥٠ ترسایی همزمان با پایان فابیانیزم چپ است. یکسال بعد جامعه فابیانیست ها آخرین پیوندهایش را با سوسیالیزمی که بنطرش قدیمی شده و مسوول شکست انتخاباتی است، می گسلد (٨). بدین ترتیب پایه های تفکر نو کارگری تونی بلر( یک فابیانیست) شکل می گیرد که در سالهای دهه ١٩٩٠ مسلط می شود. در اپریل ٢٠٢٠ ترسایی رییس جامعه فابیانیست ها ، آقای اندرو هاروپ، بر ضد چپ گرایی جرمی کوربین در حزب کارگر موضع می گیرد. نماد فابیانیزم ، گرگی در لباس میش ، اگرچه عظمت خود را حفظ کرده اما معنی دیگری پیدا کرده است: فابیانیزم به نفوذ بورژوازی در سوسیالیزم تبدل شده است. لنین می گفت که برنارد شاو انسان شریفی است که به

گمراهی میان فابیانیست ها قرار گرفته. باید تایید کرد که این نمایشنامه نویس در « بازگشت به متوشالح » تاکید می کند:« شما پیزهایی را می بینید و از خود می پرسید، به چه دلیل ؟ من رویای چیزهایی را می بینم که هرگز وجود نداشته اند و از خود می پرسم : چرا نه ؟ »

*فابیالیزم : جنبشی سوسیالیستی مسالمت جو که در انگلستان پدید آمد. نام خود را از فابیوس، سردار رومی گرفته است که با استراتیژی صبورانه ، جنگ و گریز ، هانیبال را شکست داد. (منبع واژه های سیاسی، خسرو روزبه)

منبع : لوموند دیپلوماتیک

بامداد ـ فرهنگی و اجتماعی ـ ۴/ ۲۰ـ ۱۹۰۶

١- Cf. Ivan Maïski. Journal, 1932-1943 (texte établi et commenté par Gabriel Gorodetsky), Les Belles Lettres, Paris, 2017.

٢- Pascale Casanova, La République mondiale des lettres, Seuil, Paris, 2008.

٣- George Bernard Shaw, The Quintessence of Ibsenism, dans The Works of Bernard Shaw, Constable, Londres, 1891.

٤- Bertolt Brecht, « Ovation pour Shaw », Écrits sur le théâtre, tome 1, L’Arche, Paris, 1972.

٥- Cf. Edward Palmer Thompson, William Morris: Romantic to Revolutionary, Lawrence & Wishart, Londres, 1955.

٦- Cf. George Bernard Shaw (sous la dir. de), Fabian Essays in Socialism, Londres, 1889.

٧- George Bernard Shaw, Bréviaire du révolutionnaire, par John Tanner, membre de la classe riche oisive…, suivi de Maximes pour révolutionnaire, Éditions des Cahiers libres, Paris, 1927.

٨- Cf. Tom Nairn, « The nature of the Labour Party, part 2 », New Left Review, Londres, 1er novembre 1964.