اۉلچاو بیرلیگی

حلیم یارقین

نرسه لرنینگ اۉلچاو بیرلیگی
سیزلرده قنده ی بیرلیکلر بار؟

تیلیمیزده نرسه لرنی اۉلچش، سَنش یا مقدارینی بېلگیلشده رسمی متریک (گرام، کیلوگرام، متر، مترمربع، لیتر، متر مکعب، کیلومتر، هکتار، سانتیگراد، ساعت، ییل،...) اۉلچاو بیرلیکلردن تشقری، تورلی عنعنوی بیرلیک(واحد)لر هم ایشله تیله دی. بیرلیکلر هم هر بیر تیل، قاله بېرسه لهجه لری نینگ سۉز بایلیگی سنه له دی. بو نرسه لهجه لر و منطقه لرده فرق قیلیب، قیزیقرلی تورلری قۉللنه دی؛ اۉرنک اوچون:
- اوزوم گه "شینگیل/ شینگیله": اوچ شینگیل/شینگیله اوزوم؛
- سۉزگه "آغیز": سیزگه ایکی آغیز گپیم بار!
- برماقلر اوچی بیلن چیمدیلب آلینه دیگن نرسه لردن آلینه دیگن مقداریگه "چیمدیم": (بیر چیمدیم خمیرتُرش).
بیرلیکلرنینگ بیر قسمی ادبی تیلده برچه لهجه لر اوچون مشترک بۉلسه-ده، ینه بیر قسمی معلوم لهجه یا منطقه ده ایشله تیلیب، عمومی اېمس.
أیریم بیرلیکلر(چیمدیم، شینگیل، آغیز، باش،...) کبیلر اوزاق عمرلی و دایمی بۉلسه-ده، بعضی بیرلری(قری، موچل، چقریم، یغاچ، غله/تخم، ...) یوقالیب کېتماقده.
اوندن تشقری، أیریم بیرلیکلر بیر منطقه ده خاص دیر؛ اۉرنک اوچون: آقیب تورگن سوو اۉلچاوی بۉلگن "تېگیرمان" بیرلیگی، (سوو تېگیرمان) بۉلگن منطقه لرده گینه ایشله تیلیب، آقر سوو(اریق و نهر) و سوو تېگیرمان بۉلمه گن منطقه لرده قۉللنمه یدی.
بو اۉرنکلر، لهجه لرده گی اۉلچاو بیرلیکلرنینگ کېلیب چیقیشی اساساً اولوس نینگ اجتماعی-اقتصادی تورموشی و مدنی احوالی بیلن باغلیق اېکنلیگینی کۉرسه ته دی. چیندن هم، خلق تورموش احتیاجلریگه کۉره اختیاریده بولگن معلوم نرسه لردن، اۉلچاو بیرلیک اۉیلب تاپه دی. اختراع یا قبول قیلینگن بیرلیک، معلوم یېرده خلق تماندن قۉللـه نیلیب، استه-سېکین عمومله شیب، باشقه منطقه لرگه یېتیب باره دی.
حرمتلی تیلداشلر، قوییده سرپل اۉزبېکلری تیلیده گی بیرلیکلردن اۉرنک صفتیده بیر نېچیته نی یازه میز. بو اۉرنکلرنینگ أیریملری سرپل اۉزبېکلری تیلیده خاص بۉلسه-ده، بعضیلری باشقه منطقه اۉزبېکلری تیلی یا ادبی تیلده هم بۉلیشی ممکن.
اۉرنکلرنی یازه میز(لاتین یازویده آ/۰، خ/x):
۱- قتیم (qatim): اېگینه گه اۉتکه زیلیب، بیر یۉله تیکیله دیگن ایپ اۉلچاوی(۲ تقیم ایپ).
۲- پیشیریم(pishirim): بیر قتله دملنه دیگن قوروق چای مقداری. (۳ پیشیریم چای).
۳- چکیم(chakim): بیر قتله چېکیله دیگن ناس(یا چیلیم تنباکوسی) مقداری(بیر چکیم ناس).
اۉزبېک ادبی تیل و اۉزبېکستانلیکلرده "آتیم" ایشله تیله دی: بیر آتیم ناس.
۴- تېگیرمان(tegirmon): بیر تېگیرماننی یوریته آله دیگن آقر سوو مقداری(۳ تېگیرمان سوو).
۵- اېشک(eshak): بوته، اۉتین کبی نرسه بیرلیگی: (۲ اېشک بوته).
۶- تندیر(tandir): بیر یۉله تندیر تۉلدیریلیب پیشیریلگن نان مقداری(۵ تندیر نان).
۷- باش(bosh): ۱. قۉی، اېچکی، قاره مال کبی حیوانلر سانی بیرلیگی (۱۰ باش قۉی) ۲. اوزوم مقداری بیرلیگی (بیر باش اوزوم).
۹- اۉروم/اۉریم(o`rum/o`rim): اۉریلگن اوزون ساچ سانی.
۱۰- باغ(bog`): اۉت، بېده و کۉکتلرنینگ معلوم مقداری نینگ باغلنگنی(۲ باغ بېده).
۱۱- توتم(tutam): ساچ یا سقال نینگ بیر قۉلده سیقیب اوشلنگن تۉرت برماق نینگ یانمه-یان تورگن اوزونلیگی(طالبلر زمانیده کیشیلرنینگ سقالی اېنگ آزی بیر توتم بۉلیشی کېره ک اېدی!).
۱۲- غله/تخم، یومورتقه(g`lla): پیلّه غۉزه اۉلچاو بیرلیگی(۴ غله پیله غۉزه).
۱۳- نیزه(nayza): افقده قویاش یوکسکلیگی اۉلچاو بیرلیگی (قویاش ایکی نیزه کۉته ریلگن).
۱۴- نانخور(nonxo`r): عایله اعضاسی سانی (بیز اویده ۷ نانخورمیز!).
۱۵- سیدیره مه(sidirama): کییملر بیرلیگی، اینیقسه کویلک و ایشتان و باشقه نرسه لری. (ایکی سیدیره مه کویلک ایشتان). بو بیرلیک فارسچه "دست"گه معادل دیر(شو موردده "سروپا" بیرلیگی هم بار).
۱۶- قار(qor): ایت/کوچیک یاشی نینگ اۉلچاو بیرلیگی (ایکی قار باسگن= ایکی یاشر).
* خۉش حرمتلی اۉقووچیلر! سیزلرده هم قیزیقرلی بیرلیکلر بۉلسه کېره ک؟ لطف اېتیب، تکراری بۉلمه گنلرینی شریک قیلینگیز!

بامداد ـ فرهنگی و اجتماعی ـ ۲/ ۱۸ـ ۲۶۱۰

یادداشت : دیدگاه های ارایه شده اندیشه و نظر نویسنده را بازتاب می دهـد. دیدگاه های حزب ملی ترقی مردم افغانستان در اسناد واعلامیه های رسمی آن انعکاس یافته است .

استفاده ازمطالب بامداد با ذکر ماخذ آزاد است.