درکوچه ها و گذرهای قدیم شهر کابل

 
احسان واصل

وقتی درمورد کوچه ها وگذرهای کابل تحقیق یا نوشته ها و یادمانده های دیگران را مطالعه نمایید به تعداد زیاد زیارت ها ومزارات دراین کوچه ها برمی خورید که نه سنگ ولوحه یی دارند ونام ونشان وتاریخ . هرقوم وخیل وتباری که در زمان های قدیم به کابل آمده اند باخود مزار و زیارتی هم آورده و یا بنا نموده اند . درزمان عرب ها ، مغل ها وبعد جابجایی مردمان درکابل بحیث پایتخت درزمان تیمور شاه ، درزمان استیلای انگلیس ها وهمچنان به اصطلاح « زیارت های نو»  بنام های «شهید» و« بجای رسیده» درشهرکابل و اطراف آن ( ولایات خارج این بحث است) ایجاد شده است .
قبل ازتسلط عرب ها برکابل معبد های پیروان ادیان مختلف درشهرکهنه وجود داشت مثل معبد آسمایی ، درگاه پیررتن ناتهـ ، مندرآ کردواره (شوربازار)، مندرجوتی سروپ ( دروازه لاهوری)، درمسال تهان و سیتی دواره ( شوربازار) وغیره . همچنان عبادت گاه ونیاشکده آیین میترایی که دراساس خورابه و مهرآبه می گفتند که خور ومهر هردو به مفهوم خورشید بود وآبه به معنای چشمه و به این ترتیب خورابه یا چشمه خورشید را میرساند. دراسطوره میترایی آمده است که مهر، سنگی راهدف تیرقرار داد که ازمحل اصابت آن آب فوران زد.محل فوران آب رامهرآبه وآب جاری شده رانوشابه نامیدند .همین چشمه آب جاویدان است که بعد ها درفرهنگ اسلامی آنراچشمه خضر یاآ ب حیات نامیدند ودر« شهدای صالحین » واقع شده که روزهای جمعه محل زیارت مردم است . 
درموزیم کابل دومجسمه از بودا وجود داشت : بودای بزرگ و بودای کوچک که مجسمه بودای کوچک ازخواجه صفای کابل پیدا شده است. بعدها ارغوان زارخواچه صفا زیارتگاه مردم کابل شد.
تیمورشاه کابل را بحیث پایتخت برگزید ویک قسمت زمین ها را درکابل برای اسکان وزرا ، صاحب منصبان وبزرگان که با خود ازقتدهار بکابل آورده بود، تقسیم نمود که بعدها گذر ها بنام های شان چون: گذر مرادخانی، گذرریکاخانه ، گذر وزیر، سردار جانخان وغیره یاد شد . همین مردمان درگذرهای خود زیارت های چون زیارت حضرت عباس وپنج تن درمرادخانی ، زیارت اژدر وسخی سرورپادشاه درریکاخانه، وده ها زیارت رادرکوچه ها وحتا در منازل خود ایجاد نمودند . وآنجا که به مشکل زیارت برخوردند « موی مبارک» پیدا نمودند ونذر و نیاز ازمردم جمع نمودند . عمدتاْ این زیارت ها براساس روایات مردمان محل با خواب دیدن ها بوجود آمده اند . این مکان ها محل خوب دید وبازدید جوانان عاشق پیشه هم بوده که داستان های فراوانی درادبیات کشورما ( فارسی و پشتو) دارد وبی جهت نیست که دربار مولانا را هم بنام « کعبه عشاق» نامیده اند.
مرحوم ابراهیم خلیل که خود شاعرو انسان روشنفکر زمان خود و از کابلی های قدیم (گذر وزیر- درخت شنگ) بود درسال ۱۳۳۹ خورشیدی کتابی را بنام «مزارات کابل » که سالها شخصاْ و با کمک انجمن تاریخ آن زمان همه این مکان ها را مورد بررسی وتشبث قرار داده بود، به رشته تحریر درآوره است .
قبل ازاینکه کتاب مرحوم ابراهیم خلیل راورق بزنیم نام یکتعدادزیارت ها و« موی مبارک ها » را درگذرها و کوچه های کابل طور نمونه نام میبرم که متاسفانه مردم عوام شهر کابل و یقیناْ ولایات نیز با چه خرافاتی روبرو می باشند. زیارت میانجی صاحب درگذر ملاغلام ، درداخل سرای زرداد قبرمولوی هندوستانی ازطریقه چشتیه ، زیارت پیرصاحب حاضردرشهرآرا*، زیارت حضرت جی(شاه عزت الله مجددی) درسیاه سنگ ، زیارت جانباز بلاگردان درشهدای صالحین، زیارت سیدان درکوچه چقرک سه قبرازمغول ها (علی بیگ ابن استاد سلطان علی۹۵۸ – جوبان آغا بنت منشی بیگ ۹۴۴- امیزاده حسن بیگ۹۳۲)، زیارت باباغوری طرف شرق عاشقان وعارفان ( تاریخ وفات باپااوغلی الله بیژن ابن محمود ترکمان سنه۱۱۳ [۱۱۱۳] وقبربی بی فاطمه دختر امیر دوست محمد خان، زیارت سید مردعقب خافی های چنداول که لوحه سنگش به رسم الخط بخارایی بوده وخوانده نمی شود ودرطرف دیگر سنگ تاریخ وفات مرحومه مغفوره نومان آغابنت جناب ... امیر سلطان محمد دولدی سنه ۹۳۵ ،درگذرشانه سازی درمنزل جلال الدین نام دریک اتاق قبر یکی ازبابا صاحب بابا گل محمد و دیگری ازصاحب الدین برادرش است، درگذرمسجد سفید شور بازار زیارت موی مبارک، درگذر فرملی ها زیارت قبر شهید ،درگذرشیربچه های خیابان زیارت بابا شوقی، درده بوری زیارت سید محمود وسید مسعودکه می گویند سلسلة البول را معالجه میکنند (!) وصدهای دیگرکه نه لوحه سنگ دارند و نه اصل ونصب شان معلوم است. این زیارت ها براساس تحقیقاتی که صورت گرفته نه نامی دارند ونه هم نشانی ونه زادگاه شان کشور خود ماست آنها یا از بخارا وسمرقند ویا از بازمانده های لشکرعرب ها هستند و بعضاْ هم دیده شده که خویش وقوم پادشاهان اند که لوحه های دور ودراز برآنها نوشته اند . 
گفتنی است که درزمان تدوین نقشه های توپوگرافی کشوردرکابل و ولایات ، حتی درقله های بلند کوه ها نقاط جیودزیکی بخاطرحفظ وازبین نرفتن آنها توغ یا بیرق زده شده ** که برخی ازآن محلات سواستفاده نموده وبنام « زیارت نو» سروصدایی را بلند نموده اند    ( دره ماهیپر) ویا هم سروصدای دفن کردن اشیای قیمتی توسط انگلیس ها دربعضی جا ها مثل ( پیربلند) باغ بالا که بعداْ زیارت ومحل دید وبازدید دلداده گان شده بود.

( تا بعد )

ماخذ:

ـ مزارات کابل ، خلیل الله خلیل ، کوچه ها وگذرهای تاریخی – عثمانی و بابرنامه
*بخاطری پیر حاضر می گویند که شایع است درهر جاو مکانی که باشی وپیر حاضر را یادکنی ، حاضر میشود (!)
**حین نقشه برداری ممکن این نقاط و نشانی کردن آن نقطه در منزل یا باغ شخصی کسی هم واقع شود

   بامداد ـ فرهنگی و اجتماعی ـ ۱/ ۱۸ـ ۱۰۰۱