۱- تخته پل (تحته پل شوربازار)
تیمور شاه سدوزایی پس ازانتقال پایتخت ازقندهاربکابل (۱۷۷۱) الی ترمیم وتعمیربالاحصاردرقلعه حشمت خان که درجوار شهدای صالحین قرار داردُ جاگزین گردید .کابل درآن روز گارمحدود بود به گذرچنداول ، گذرعاشقان وعارفان، گذرسنگ تراشی، گذر فرملی ها،هندوگذر، درخت شنگ ،باغ علیمردان ،باغبان کوچه، چارده معصوم، گذرخواجه خوردک، کوچه های چقورک، متوخان، قاضی، چارچته وچند کوچه دیگر.
بعدترگذرهای مرادخانی، آهنگری ، ریکاخانه ، اچکزائی ها، محله علیرضاخان ، اندرابی ، ده افغانان وچند آبادی دیگربه وسعت شهر افزوده شد.
یک تعداد گذرها وکوچه ها که براساس شغل وپیشه مردمان ایجادشده بود هم ازقدیم وجود داشت مثل گذرهای شانه سازی، آهنگری ، شمع ریزها، تنورسازی وصندوق سازی . مناطق دهمزنگ،گذرگاه، باغ بابر،چاردهی اطراف کابل شمرده می شدند.
یکی ازدروازه های بالاحصارکه معمولا" اعدام مجرمان درآنجا صورت میگرفته بنام دروازه خونی یاد می شد ودرجوار آن خندقی بود که فاضل آب کوچه های وزیر، هندوگذر، پرانچه ها (مرده شوی ها) ، کوچه چقورک ، کوچه حضرت ها ، کوچه ملاغلام ،گذر شمعریزها وغیره درجویی که بنام ( دمگاه) یاد میشد به خندق ویکجا بافاضل آب منطقه سراجی وموچی پرک به دلدل زارشهدای صالحین ریخته ودر نیزارهای آنجا جذب می گردید.همین منطقه را بنام کول یا چمن بالاحصار هم یاد میکردید. درموسم بهار مرغابی وقره قُش زیاد درآنجا می آمدند که مردم عوام اجازه شکاررا نداشتند ومختص به خاندان سلطنتی (ظاهرشاه) بود.
اززبان شکارباشی های ارگ قصه های زیاد به بیرون درز نموده است ازجمله وقتی ظاهرشاه با دوستان نزدیکش به شکار میرفتند مرغابی را با تفنگ (بادی) شکار میکردند که از آواز تفنگ های چره یی مرغابی های دیگرپرواز نکنند و یا اینکه دو- سه نفر شکارچی های شان در زیر آب طوریکه با نی تنفس می کردند حرکت نموده ازپای مرغابی میگرفتند و بداخل آب آنرا « شهید» و بعد برای مهمانان شاه می آوردند.
تخته پل که ازنامش پیداست بالاحصار را به بیرون وصل می نمود که هنگام خطر و ضرورت آنرا بالامی کردند . دردوران تیمورشاه باالهام ازباغ پل قندهار توسط عطا محمد قندهاری ازچوب بلوط وچنارجهت رفت وآمد بطور اساسی ترمیم و مورد استفاده قرار گرفت.
در زمان امیرمحمد یعقوب درانتقام قتل کیوناری این پل با قصربالاحصاردرسال ۱۸۷۹ ترسایی براساس هدایت رابتس انگلیسی تخریب گردید . امیرعبدالرحمن حینی که قصر دلکشا و ارگ کابل را درمرکز کابل با الهام ارتعمیرات بخارا تحت سرپرستی یاقوت شاه خان آغاز کرد، باید سنگ های تراشیده شده مرمر و رخام که درسنگ تراشی تزیین می شد، به محل تعمیر ارگ رسانیده می شد و راه تخته پل نزدیکترین راه بود بناً تخته پل بار دیگر ترمیم و مورد استفاده قرار گرفت .
در زمان سلطنت محمد نادرشاه (۱۳۱۱) بالاحصارکابل و تخته پل تحت سرپرستی محمدیونس خان رییس بلدیه (ښاروال) آن زمان پدر داکترمحمد انس خان ترمیم و مکتب حربیه درآنجا جاداده شد.
درسال های ۶۰خورشیدی سرکی از قلعه هزاره های چنداول به سمت بالاحصار (تقریباً موازی به جاده میوند) کشیده شد که ازبین چنداول، باغ قاضی ، کوچه های شهر کهنه ، گذربابای خودی گذشته وتا تخته پل می رسد . براساس معلومات گوگل این جاده ازسپاهی گمنام ( سرچوک )تا به چمن بنام سرک تخته پل یاد می شود.
۲- گذرمتوخان
این گذردرشوربازار متصل به گذرسنگ تراشی واقع شده است .نام این گذرازنام طبیب یونانی بنام متوخان [شاید متین خان] یوسف زایی گرفته شده است. می گویند شخصی بنام میرزاعبدالرزاق خان طبیب که تاسال های اخیر(قبل ازکشیدن جاده ها ) ازاولاده متوخان درآنجا به طبابت یونانی مصروفیت داشت .
گذرمتوخان مانند هرگذر دیگردرمدخل کوچه یک دروازه و در بالای آن اتاق «نوکریوال» داشت که دروازه را باز وبسته می نمود،کوچه های گذرهم دارای دالان های تاریک ودیودیوی های پرپیچ وخم بود .« درگذشته ها وقتی نفر حکومت بخاطر امری به شهر وکوچه می آمد باید برای خودش واسپ یا خرش جا تهیه می کردند و بهمین مناسبت کوچه هارا تنگ و تاریک می ساختند تا از مهمان ناخواند جلوگیری نموده باشند.» درشوربازار وبخصوص درنزدیکی به کوچه متوخان دکان های حلیم پزی ،ماهی وجلبی ( شاه رجب) ، مربا و ترشی فروشی (فقیرآچاری) و دکان های کاغذپران و تارشیشه (شرطی) بابه شیر، خلیفه بجو،حنیف وغلام داردار را میتوان نام برد.
۳- کوچه چقرک
شهرکهنه کابل ازقلعه هزاره های چنداول تابه بالاحصاردردامنه کوه شیردروازه واقع گردیده است .ازآنجاییکه شهر کابل از قدیم الایام آبروعمومی یا(Channelization) نداشت بناءً درکوچه های که درسطح هموارواقع شده بود، خندق هاکنده میشد که نه تنها آب مبرزهای خانه های اطراف آن( کنارابها)بلکه آب باران وبرف هم دراین خندقها جمع میشد.
گذراچکزایی هاهم یکی ازهمین گذرها بود که درمیان گذرهای باغ نواب ، چوب فروشی وسه دکان چنداول قرارداشت. کوچه ایکه درجوارخندق گذر اچکزایی ها و پایین ترازسطح کوچه قرار داشت ، بنام کوچه چقرک ( چقورک اچکزایی ها) یاد می شد.قابل تذکر است که در لندن وروتردام هالند هم کوچه ای بنام ( Down street , Beneden straat ) وجود دارد .دراین کوچه دوبندر با استحکامات جنگی ساخته شده بود که دروازه اول، باتیرکش ها و به تعقیب آن دروازه دوم قرارگرفته بود، براساس نوشته مرحوم عثمانی دربین این دو دروازه « دومنزل عبدالله خان افغان نویس پسرملامحمد خان اسپ بیگی در دوطرف قرار داشت.»
درخارج کوچه دکان های خوراکه فروشی، نانوایی (پهلوان غلام رسول) و سایر ضروریات وجود داشت. مکتب سردارجان خان ، منزل غلام جیلانی گلساز،مسجد اچکزایی ها، باغ برکت، سینمای بهزاد ، منزل عبدالغفوربرشنا، سید محمد داود خطاط معروف و دیگران درگذراچکزایی ها واقع شده بود .
به طرف غرب کوچه چقرک اچکزایی ها، به سه دکان چنداول نارسیده مسجدی بود بنام مسجدسرجوی، و از آن گذشته کوچه سوته پای ها و مقابل آن حمام کجاوه واقع شده بود.
منابع :
- کوچه ها وگذرهای تاریخی ، عثمانی
- یادداشت های شخصی
- سایت کابل ناتهـ
ـ عکس ها از گوگل
بامداد ـ فرهنگی و اجتماعی ـ ۳/ ۱۷ـ ۳۱۱۰