با نصرابوزید و «اصلاح اندیشه اسلامی» آشنا شوید
محمدعالم افتخار
بنیاد روشنگری «گوهر اصیل آدمی»
ما با شخصیت های حقیقی و تاریخی و یا اساطیری به گونه های مختلفی آشنا می شویم. بیش ترین و در عین حال بد ترین نوع آشنایی های مان همانا آشنایی با آنها در دوران طفولیت و کودکی و نوجوانی است. این موارد در واقع آشنایی به معنای شناخت و پذیرش به قسم آگاهانه و اختیاری نیست؛ تحمیلات و بارکردن هاست؛ حتا خوراندن است که توان دریافت قند بودن و زهر بودن آنها را نداریم؛ با این هم در ما اغلب « نقش کالحجر» می شود؛ به باور و ایمان مبدل می گردد و متناسباً حب و بغض نسبت به آنها و مدح و ذم آنها در ما ملکه و اعتیاد می گردد.
اما کم ترین و حتا نادرترین آشنایی ها هست که در پخته سالی و دوران گرم و سرد روزگار دیده گی صورت می پذیرد. این گونه آشنایی ها اغلب خردمندانه و با شناخت کامل تر و اراده و اختیار و عقل و منطق توام است و می تواند بسا بهترین و درست ترین و نیکو ترین باشد.
آشنایی من با شخصیت بزرگ و برازنده کم نظیر روشن بین و روشنگر معاصر« جهان اسلام » نصر حامد ابوزید حتا از گونه نیک و ارجح اخیری هم؛ متفاوت تر؛ متحقق گردید. من او را توسط مخالفان و منتقدان و حتا معاندانش؛ دریافتم و نخست سیل دشنام ها و تکفیر و تفسیق نسبت به او را مرور کردم و متعاقباً به ایرادات و انتقادات بسیار « دانشمندانه » و سرشار از صغرا و کبرا های منطقی و «عقلانی » در مورد اندیشه ها و آثارش رسیدم و هنوز حتا یک کتاب یا مقاله مستقل او را نخوانده بودم که خبر در گذشت نابه هنگام و جانسوزش را شنیدم .
درخبر افزوده شده بود که محاکم شرعی در میهن اش مصر او را به ارتداد محکوم نموده و حتا دستور داده بودند که خانم و شریک زنده گانی اش بر وی تحریم و ازش تجرید ساخته شود. این که سازمان تروریستی مرتبط به القاعده تحت رهبری ابو مصحب الزرقاوی در صدد قتل جهادی و ثوابی او برآمده بود؛ البته با توجه بر انگیزی کمتری این گزارش را کامل می کرد.
تمام تجارب تاریخ بشری نشان داده است که یک چنین شخصیتی؛ دیگر نمی تواند کوچک و کم ارزش باشد؛ بلکه مسلماً بزرگ و شاید بزرگ ترین است و شاید هم مبتکر و هادی و رهبر یک انقلاب است. بر همین مبنا من در تکاپو افتادم تا نصر حامد ابوزید و اندیشه ها و آثارش را دریابم.
ولی اینجا علی الوصف میل و اشتیاق نمی توانم درین گستره پهناور قلم فرسایی کنم. اگر من نصر ابوزید را توسط مخالفان و معاندان و دشمنان قسم خورده و تشنه به خونش شناختم ؛ آرزومندم شما او را به طریق خودش و اندیشه سترگ و با ابهتش به شناخت گیرید:
البته مقدور نیست که اینجا من همه آثار و افکار او را به محضر شما پیشکش نمایم. لذا برای مقدمه کتاب موجزومختصر ولی بسیار مهم و مبرم او « اصلاح اندیشه اسلامی » را به معرفی می گیرم.
ابتدا سخنانی از خود ابوزید در پیش درآمد کتاب:
« واقعیت این است که جریان بنیادگرا و انحصارطلب در اندیشه اسلامی، به ویژه پس از رخداد شوک آور ۱۱ سپتامبر بروز و ظهور رسانه ایِ بارز و حتا مسلطی داشته است. اما به عکس، تمرکز اصلی این پژوهش بر واکنش های ایجابی، آزاد اندیش و شمو لگرایی خواهد بود که در نوشته های متفکران مسلمان بر جای مانده است؛ متفکرانی که در پی بازخوانی و بازنگری سنت اسلامی -شامل متون اصلی اسلام، یعنی کتاب مقدس اسلامی یا همان قرآن و نیز احادیث پیامبر یا همان سنت ( قول و فعل پیامبر) بوده اند. بنابراین پرسش اصلی این پژوهش از این قرار است:
تا چه حد این متفکران آزاداندیش و اصلا ح گرا درگیر نوسازی راستین اندیشه اسلامی هستند؟ آیا آنها موفق شده اند تصویر منفیِ ارایه شده از جغرافیای تمدن معاصر توسط سلفی ها را به چالش بکشند؟
پژوهش حاضر با طرح این پرسش و تلاش برای تحلیل داده ها براساس آن، به اثر منفی سیاست های جاری ) اشغال عراق، مناقشه حل ناشده اسراییل - فلسطین و برنامه اصلاح تحمیلی نهفته در طرح « خاورمیانه بزرگ » ) اشاره دارد. شوربختانه، سیاست های جاری جهانی موجب شده است که سلفیه و افراطی ها و نیز رادیکال ها و بنیادگرایان قدرتی بیابند که پیشتر هیچ گاه تخیل اش را نیز درسر نمی پروراندند.»
این اثر پژوهشی که صبغه کاملاً جهانی و معاصر دارد به تصریح خود شاد روان ابوزید بسیار مدیون تشویق و پشتیبانی مالی و معنوی « شورای علمی سیاست گذاری دولتیِ هلند » است. پروفسور دان دی دونک؛ مدیر شورای سیاستگذاری علمی هلند در آنچه منحیث « پیش گفتار ناشر » درابتدای کتاب درج نموده تصویر زیبا و رسایی ازمحتوا و اهمیت زمانی و تاریخی آن به دست می دهد. توجه فرمایید:
« خیزش کنش گری اسلامی از دهه ۱۹۷۰ میلادی و اخیرا حملات تروریستی درغرب، موجب شده است که انحصارطلبان اسلامی و بنیادگرایی ) خشونت پیشه( دیگربار مستقیماً به صحنه عمومی کشیده شوند.
نتیجه آنکه اکنون برای بسیاری از غیرمسلمانان در صحنه جهان، فرهنگ اسلامی و دین اسلام با حکمرانی خودکامه، سنت های وحشیانه و رنج بشری پیوندی تنگاتنگ یافته است.
اسفناک است که این غیرمسلمانان در واقع با بنیادگرایان مسلمان در باب « اسلام واقعی » همداستان شده اند، مثلاً آ نها باور دارند که اسلام با مدرنیته، دموکراسی و احترام به حقوق بشر سازگار نیست.
نشان دادن اینکه « اسلام » و جهان اسلام چهل تکه ای رنگارنگ و پویاست، کار دشواری نیست. مُدل های اخیر بنیادگرایی صرفاً تکه های از طیف عام تفکر اسلامی تحول خواه و جنبش ها و روندهای اسلامی است. همچنین یافتن مسلمانان صلح جو، پیشرو و فعال اجتماعی در مسایل عدالت اجتماعی ، کثرت گرایی و برابری جنسیتی کار دشواری نیست.
بااین حال، یافتن کنشگران مسلمانی که ازتاملات نظام مند ونقادانه نسبت به سنت اسلامی، شامل متون اصلی اسلامی ( قرآن وسنت ) آگاهی مناسبی داشته باشند دشوار است.
نتیجه آنکه مفسران ظاهرگرا، چه ازمیان مسلمانان و چه غیر مسلمانان، مقاصد این مسلمانان فعال در عدالت اجتماعی، کثرت گرایی و برابری جنسیتی را رد می کنند با این توجیه که این مقاصد توهین به میراث )سطحی یا مدافعه جویانه( اسلام است.
متن حاضر، که توسط پژوهشگر برجسته مصری نصر ابوزید، به دعوت « شورای سیاستگذاری علمی هلند» نوشته شده است، دقیقا حاصل درنگ عالمانه درسنت اسلامی است.
این پژوهش نشان می دهد که اصلاح گران مسلمان از مصرگرفته تا ایران و اندونزیا تلاش کرده اند تا تفسیرهای سلفی و قشری از اسلام را خلع سلاح و بر روی ارز ش های اسلام « روشنفکرانه » و پویا تاکید کنند. بسیاری از افراد نسل های بعدی اصلاح گران مسلمان، اسلام جزم اندیشی را که رژیم های محافظه کار و خودکامه سیاسی از آن حمایت می کنند، رد می کنند؛ آ نها به جای این نوع از اسلام، اسلامی مدرن، معنوی و اخلاقی می خواهند.
متاسفانه، پارادیم مدرنیته به مثابه محصولی غربی و یکسا ن انگاری دموکراسی و حقوق بشر با غربی سازی؛ همچنان امر رایجی بیرون ازحلقه های فکری است.
صمیمانه امیدوارم که این اثر به گشودن محیط فکری امن، باز و انتقادی کمک کند، محیطی که در آن مسلمانان و غیرمسلمانان به یکسان به قدر کافی اعتماد به نفس داشته باشند تا از کلیشه ها و الگوهای فلج کننده فاصله بگیرند.»
بدین گونه به نظر نمی رسد؛ دیگر به کشدارساختن موضوع توسط ما نیازی باشد؛ تا عزیزان را به دریافت و خوانش و دانش این اثرمبرم ترغیب بیشتر نماید. لذا این شما و اینهم « اصلاح اندیشه اسلامی» شاد روان نصر حامد ابوزید نواندیش اسلامی والامقام مصری و جهانی؛ شامل:
پیشگفتارناشر ۱۱
پیشگفتارنویسنده ۱۳
۱. در آمد ۱۵
۲. دورهپیشازاستعمار ۱۹
۳. قرننوزدهم ۳۱
۴. قرنبیستم ۵۳
۴.۱ درآمد ۵۳
۴.۲ ظهور اسلام سیاسی ۵۴
۴.۲.۱ مصر ۵۴
۴.۲.۲ ایران و عرا ق ۵۸
۴.۲.۳ اندونز ی ۶۰
۴.۳ از اصلاح تا سلفیه ۶۳
۴.۴ مساله دولت اسلامی ۶۸
۴.۵ سیاسی سازی قرآ ن ۷۵
۴.۶ جدال فکری: قرآن به مثابه متنی ادبی ۷۷
۴.۷ نمونه ۱: اسلام فرهنگی در اندونزی: دموکراسی، آزاد اندیشی و حقوق بشر ۸۵
۴.۸ نمونه دوم: حکومت اسلامی در ایرا ن ۹۲
۴.۹ نتیجه ۱۱۲
۵.گزیده هایی ازآرای متفکراندرباب اسلام، شریعت، دموکراسی وحقوق بشر ۱۱۵
۵.۱ درآمد ۱۱۵
۵.۲ محمد آرکون: بازاندیشی اسلا م ۱۱۶
۵.۳ عبدالله نعیم: شریعت و حقوق بشر ۱۲۱
۵.۴ رفعت حسن و دیگران: خوانش شناسیِ )هرمنوتیک( فمینیستی ۱۲۵
۵.۵ طارق رمضان : اسلام اروپایی ۱۲۸
۵.۶ نصر ابوزید: بازاندیشی شریعت، دموکراسی، حقوق بشر و جایگاه زنان ۱۳۰
پسگفتار ۱۳۹
کتابنامه ۱۴۲
بامداد ـ اجتماعی ـ ۱ /۱۶ ـ ۲۹۰۲