کابوس «داعـش»*
ا. زارعی قنواتی
بحران عراق در روزهای اخیر هم به لحاظ ترور و وحشت‌افکنی و هم به لحاظ تصرفات سرزمینی ابعاد بی‌سابقه‌ای پیدا کرده است. در این روزها شهر بزرگ «موصل» تسخیر شد و به بخش‌هایی از ولایت های کرکوک و تکریت هم دست‌اندازی شد. تحرکات این گروه نشان می‌دهد «داعش» در عراق، ویژگی‌های داعشی که در سوریه فعال است را ندارد و جایگاه آن با «داعش» سوریه متفاوت است. «داعش» در عراق به جایگاهی برای فعالیت دوباره دیگر گروه‌های شورشی مانند بقایای رژیم بعث و سایر گروه‌های تندرو سنی تبدیل شده است؛ گروه‌هایی که پس از سال ۲۰۰۵ ترسایی از دولت مالکی ناراضی بودند و در واقع از ساختار قدرت جدید کنار گذاشته شدند.
این بحران را از دو وجهه داخلی و منطقه‌ای می‌توان بررسی کرد. پیشروی «داعش» به لحاظ داخلی نشان می‌دهد «داعش» از چارچوب یک گروه بنیادگرای صرف خارج شده و مدعی نماینده گی قومیتی خاص یعنی سنی‌هاست. جالب اینکه «داعش» نتوانسته بود موقعیت خود را در منطقه جغرافیایی وسیعی تحکیم کند ولی در ماه‌های گذشته در ولایت‌های انبار و نینوا عرض‌اندام کرد و این می‌تواند نشانی از پایگاه اجتماعی باشد که در مناطق سنی‌نشین عراق پیدا کرده است. این مساله، پای نوری المالکی را به‌عنوان کسی که در شکل دادن به ساختار جدید ناموفق بود، به میان می‌کشد.
اتفاقاتی که قبل از سال ۲۰۰۵ افتاد، باعث شد گروه‌های «بیداری» میان شیعیان، کردها و سنیها شکل بگیرد که توانستند شورش‌ها را مهار کنند. این مصالحه در سال‌های اخیر تا حدود زیادی نقض شده است و گروه‌هایی که اطراف مالکی گرد آمده‌اند؛ نتوانستند مصالحه مطلوب گذشته را دنبال کنند. در رابطه با بحث منطقه‌ای بحران عراق، به منازعه شیعه و سنی می‌رسیم که در خاورمیانه به منازعه‌ای مزمن تبدیل شده است. یک سر این منازعه عربستان است که به‌عنوان نیروی مخرب، ساختارشکن و بی‌ثبات کننده، حضوری هژمونیک پیدا کرده است. از سوی دیگر در ماه‌های اخیر روابط میان ایالات متحده امریکا و عربستان مخدوش شده است. براساس سیاست‌های بعد از «بهار عربی» به نظر می‌رسید مواضع عربستان، قطر و ترکیه در راستای مواضع امریکا و غرب قرار دارد. اما سیر تکوینی این سیاست‌ها نشان داد هماهنگی اولیه بیشتر جنبه تاکتیکی داشته و ناشی از گسست‌های درون منطقه‌ای بوده است. روند مخرب و بی‌ثبات‌کننده در لیبیا تا حدودی پذیرفته شد ولی در سوریه با ورود شاخه‌های القاعده مانند جبهه النصره و دیگر گروه‌های بنیادگرا به مرکز منازعه و به دست گرفتن جایگاه هژمونیک، باعث شد منازعه سوریه برای غرب چالش‌برانگیز شود. مشخص شده بود هزاران شهروند غربی به سوریه رفته‌اند و در جبهه بنیادگراها علیه حکومت سوریه می‌جنگند. از دیگر سو با توجه به روابط ایران و امریکا به ویژه موفقیت قریب‌الوقوع مذاکرات هسته‌ای، این مساله یکی از بازیگران اصلی منطقه یعنی عربستان را به شدت ناراضی کرد. در چند روز گذشته مشخص شده که «داعش» به لحاظ تسلیحاتی کاملاً مجهز است و این ظن به یقین تبدیل شد که قدرتی منطقه‌ای از «داعش» حمایت می‌کند. قدرت مالی و تسلیحاتی «داعش» به قدری زیاد است که تنها یک دولت باثبات از عهده آن برمی‌آید.
در شرایط کنونی و با توجه به ابعاد مساله و تصرف مناطق حساسی از شمال و مرکز عراق توسط «داعش»، معادلات درونی دولت عراق دچار تغییرات بزرگی خواهد شد. در این بحران، از یک طرف «داعش» در مناطق سنی‌نشین، هژمونی سرزمینی خود را اعمال می‌کند و از طرف دیگر مناطق شیعه نشین با بمب‌های کنترل از راه دور و اتومبیل‌های بمب‌گذاری‌شده، هدف قرار می‌گیرند. اما شاید مهم ترین اتفاق در این میان، عبور «داعش» از خط قرمز اقلیم کردستان و نزدیک شدن به حوزه مهم و مناقشه برانگیز «کرکوک» باشد. چینش این موضوعات در کنار هم نشان می‌دهد که «داعش» در حال اجرایی‌کردن یک استراتژی چند وجهی است. «داعش» می‌کوشد، کل سیستم و ساختار قدرت در عراق را به‌هم بریزد و فضا را برای قدرت‌یابی و تثبیت بیشتر شیعیان تنگ کند. این هدف؛ از طریق ناامن‌کردن و ایجاد نارضایتی، از طریق اقدامات تروریستی و دست‌اندازی به مناطق حساس کردها پیگیری می‌شود. دست‌اندازی به اقلیم کردستان شاید انتقام «داعش» است بابت شکست نیروهایش در مقابله با کردهای سوریه در خط مرزی با ترکیه. «داعش» قصد دارد کردستان عراق را هم که از امنیت و ثبات برخوردار است، وارد منازعه کند. همچنین با توجه به اقلیت ترکمن ساکن در «کرکوک» و کشته شدن چندین راننده ترکی در این منطقه، بیم آن می‌رود که پای ترکیه هم به این بحران باز شود.
بحران اخیر در عراق همزمان وجوه مثبت و منفی‌ای دارد. وجه منفی آن، به نفع «داعش» است. ناامن‌کردن مناطق کردنشین، شکل‌گیری یک رقیب منطقه ای در شمال عراق و در خطوط مرزی سوریه و ترکیه را منتفی می‌کند و باعث می‌شود «داعش» خود را به‌عنوان نیروی تعیین‌کننده در منازعات منطقه‌ای و بین‌المللی به رخ بکشد.
تاکنون بسیاری از رسانه‌ها و کارشناسان، وجود «داعش» را به حکومت سوریه نسبت می‌دادند و ادعا می‌کردند دولت بشار اسد از «داعش» به‌عنوان نیرویی علیه مخالفان سنی میانه رو حمایت می‌کند. ولی اتفاقاتی که در عراق جاری است، پایانی بر این توهم است. گروه «داعش» نقش محوری خود را در مناقشه جدید در سوریه و عراق به‌عینه به رخ می‌کشد.
اما نکته مثبت؛ هشدار نهفته در بطن این بحران برای دولت عراق و نیروهای اجتماعی حامی آن است. با توجه به گسستی که در مصالحه پیشین میان شیعیان و سنیها و کردها به وقوع پیوست، تحولات جدید با حضور «داعش» و حمایت باقیمانده‌های حزب بعث، انگیزه‌ای است تا لایه‌های مذکور به خود آیند و اشتباه ترک مصالحه را جبران کنند. با توجه به اینکه در حال حاضر دیگر نیروهای خارجی در عراق حضور ندارند، ابتکار عمل و ثبات به تمامی به دوش نیروهای ملی و محلی است. دولت مرکزی ناگزیر است با دولت اقلیم کردستان و سنی‌های میانه رو، به اجماعی برای ثبات برسد. طی چند روز گذشته که هیولای «داعش» سربرآورد، متاسفانه تنها شخصیت سنی‌ای که واکنش نشان داد و خطر «داعش» را گوشزد کرد، رییس پارلمان عراق بود و دیگران سکوت کردند.
نکته دیگر اینکه خطری که از جانب «داعش» متوجه اقلیم کردستان است، به‌مراتب بیشتر از خطر آن برای شیعیان و دولت مالکی است. اگر « داعش» همین روند را طی کند خیلی زود دامنه عملیاتش را به درون اقلیم گسترش می‌دهد. همچنین دسترسی «داعش» به تسلیحاتی نظیر هلیکوپتر نشان می‌دهد که ابعاد این مناقشه از آنچه در حال حاضر هست، فراتر خواهد رفت.
از سوی دیگر، با توجه به همدلی دولت امریکا بر سربحران عراق و اعلام موضع صریح جن ساکی، درباره وضعیت وخیم عراق، همچنین وضعیت افکار عمومی که به ضرر «داعش» است، دست مالکی برای نشان‌دادن عکس‌العمل در مقابل «داعش» باز است. شاید دست متحدان خارجی شیعه نیز برای دخالت غیرمستقیم در این مناقشه باز شده باشد. عقب‌نشینی ارتش عراق از شهر موصل بدون مقاومت، نشان‌دهنده گسستی اساسی در ساختار قدرت عراق است؛ گسستی که باید پرشود. پرشدن این گسست هم تنها با اجماعی که پیش از این ذکر کردیم امکانپذیر خواهد شد.
دولت عراق برای سرکوب قاطع «داعش» و مهار پیشروی آن، ممکن است از غرب و به ویژه آمریکا هم کمک بخواهد. طبق معاهده امنیتی که در زمان خروج نیروهای امریکایی از عراق میان طرفین امضا شد، امریکا موظف به تامین امنیت عراق شده است. به همین دلیل، دور از انتظار نیست که عراق باید صریحا از امریکا بخواهد از دولت جوان این کشور حمایت کند. در این چارچوب، ارسال تجهیزات نظامی امریکایی به عراق، از اولویت‌های بغداد خواهد بود؛ تجهیزاتی که از مدت‌ها پیش باید در اختیار عراق قرارمی‌گرفت، اما به دلایلی به تعویق افتاد. همچنین دولت عراق باید به طور صریح و رسمی، دولت عربستان را بابت حمایت از «داعش»، مورد انتقاد قرار دهـد و از امریکا بخواهد، ریاض را به‌خاطر بی‌ثبات‌کردن عراق، بازخواست کند.
Islamic State of Iraq and the Levant -ISIS
الدولة الاسلامیة فی العراق والشام
دولت اسلامی عراق و شام
بامداد ـ سیاسی ـ ۱۴/۲ ـ ۱۳۰۶