جنگ گـاز
آیا نفت و گاز ایران جنگ روسیه و غرب را پیچیده تر می کند؟
ابراهیم رضایی راد
ماجرای چندین هفته گمانه زنی تحلیلگران و جدل مقامات قدرت‌های دنیا با حمله روسیه به اوکرایین، وارد مرحله تازه ای شد و بلافاصله به یک پیش بینی درحوزه انرژی نیز جامه عمل پوشاند. قیمت هر بشکه نفت که سالیان سال در آرزوی بازگشت به بالای صد دلار بود و از ۲۰۱۴ ترسایی چنین عددی را به خود ندیده بود، بلافاصله از مرز صد دلار گذشت و حالا به ۱۳۰ دلار نیز نزدیک شده است. اما این پایان ماجرا نیست و حالا نگرانی ها درخصوص ادامه این روند و افزایش قیمت نفت به ۱۳۰ و ۱۵۰ دلار هم بر اساس تحلیل « اویل پرایس » وجود دارد که بحرانی غیرقابل تصور در سطح جهانی است. در صورتی که بحران اوکرایین با آتش بس روبه رو نشود و ادامه پیدا کند، چالشی جدی در بازار انرژی به وجود می آید. روسیه علاوه بر صادرات نفت، ۴۰ درصد صادرات گاز طبیعی به اروپا را هم دارد که این رقم در برخی کشورها صد درصد و در برخی کشورها بسیار کم و نزدیک به صفر است. برای مثال کشور مولداویا صد درصد وابسته به گاز روسیه است، اما این رقم برای فرانسه ۲۴ درصد است.
با شروع جنگ روسیه و اوکرایین، کشورهایی مانند ایالات متحده امریکا و انگلستان خواهان تحریم های اقتصادی و مالی علیه روسیه شدند. تحریم هایی که طبیعتا منبع اصلی صادرات روسیه یعنی سوخت های فسیلی، خصوصا گاز طبیعی را هدف قرار می دهد. البته کشورهای اروپایی به‌خصوص المان درخصوص تحولات اوکرایین ترجیح داده‌اند سیاست خنثی را اتخاذ کرده، یا طرفین را به خویشتن داری دعوت کنند یا تحریم های سوییفت را به صورت محدود مدنظر قرار بدهند که تحلیلگران و رسانه های معتبر دنیا ریشه این تصمیم گیری را انرژی و نیاز اروپا به گاز روسیه می دانند. حالا اگرچه اعلام شده کشورهای اروپایی تحریم های سوییفت را درخصوص بانک های روسیه اعمال می کنند، اما همچنان این تحریم ها سفت و‌سخت نیست و همه بانک ها و سیستم مالی روسیه را دربر نمی گیرد. به عبارت دیگر، ریشه بسیاری از تصمیم ها و همچنین دلیل برخی رفتارهای نه چندان قاطع برخی کشورهای اروپایی، به قصه پر از کشش انرژی برمی گردد که حالا پای ایران نیز به آن باز شده است. چه در بین کارشناسان داخلی و چه در نشریه‌های معتبر و نوشته های تحلیلگران برجسته، مدام از نقش نفت و گاز ایران در ادامه این بحران سخن به میان می آید و کارشناسانی از آثار این پرونده بر جلسات فشرده مذاکرات برجام هم سخن می گویند. نقش و شیوه ورود ایران به بازار پرتنش انرژی دنیا، آن هم در این روزهای بحرانی، به شدت پیچیده و کلافی سردرگم است. از یک طرف پیش بینی می شود نیاز غرب و بازار انرژی دنیا به نفت آماده صادرات ایران، ممکن است زمینه ساز توافق سریع تر شود و از طرف دیگر یکی از تصمیم گیران مهم این مذاکرت همان روسیه ای است که می خواهد با کارت انرژی با اروپا بازی کند. در بازار انرژی دنیا دقیقا چه می گذرد و تحلیلگران چه پیش بینی هایی درباره نقش ایران دارند؟
اروپا به دنبال جایگزین گاز روسیه
کشورهای اروپایی از سال های قبل بر اساس امنیت انرژی تلاش کردند سیاست گذاری درخصوص انرژی را تعریف کرده و بر اساس آن عمل کنند. بر پایه امنیت انرژی، کشورهای اروپایی که کشورهایی مصرف کننده محسوب می شوند، به دنبال امنیت تقاضا و قیمت مناسب هستند. از سویی دیگر، این کشورها طبق یکی دیگر از ابعاد امنیت انرژی، در تلاش برای متنوع سازی مسیر‌های انرژی خود هستند که این موضوع با موفقیت روبه رو نشده است. از همین جهت کشورهای اروپایی طرح و خطوط لوله های رقیب برای مسیر صادرات گاز طبیعی روسیه را دنبال و حمایت می کنند. خط لوله هایی مانند ترانس خزر، باکو- تفلیس- ارزروم، تاناپ، بلو استریم و تاپ در همین جهت است تا وابستگی کشورهای اروپایی به گاز روسیه را کاهش دهد. برخی از این خطوط مانند ترانس خزر در حد طرح باقی مانده اند یا با مشکل تأمین گاز مواجه هستند. روسیه هم برای تأمین امنیت تقاضا اخیرا با چین قراردادی درخصوص صادرات گاز به این کشور امضا کرده است که سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب به چین علاوه بر قرارداد‌های قبلی منتقل می کند که به نوعی امکان متنوع سازی مسیر صادرات برای روسیه را به دنبال دارد. اگرچه صحبت هایی درخصوص احتمال نقش آفرینی و جبران گاز روسیه در صورت قطع احتمالی توسط جمهوری آذربایجان وجود دارد، ولی جالب است بدانیم بر اساس آمار BP، میزان تولید سالانه جمهوری آذربایجان در زمینه گاز طبیعی ۲۵ میلیارد مترمکعب بوده که ۱۱.۹ میلیارد مترمکعب آن به مصرف داخل می رسد و حدود ۱۳ میلیارد مترمکعب ظرفیت صادرات وجود دارد که به‌هیچ وجه قابل قیاس با میزان گاز تولیدی روسیه نیست. کشور ناروی نیز اخیرا اعلام کرده است توان صادرات گاز به اروپا را به صورت مایع دارد که ذخیره‌سازی های لازم برای زمستان آینده و مشکلات احتمالی را برطرف کند. کشورهای دیگر نیز این گونه هستند و نمی توانیم این کشورها را جایگزین گاز روسیه برای اروپا بدانیم. چون نیاز به میزان تولید بالا، ظرفیت خالی و امکان صادرات احساس می شود و این موضوعات قابل حل در کوتاه مدت نبوده و سرمایه گذاری و برنامه ریزی‌های بلند مدت را می طلبد.
چشم ها خیره به ایران، دومین کشور دارای ذخایر گاز طبیعی
شرایط نه چندان دلچسب کشورهای مختلف دارای پتانسیل جایگزینی گاز روسیه، حالا نگاه ها را به بزرگ ترین غایب بازار انرژی چند سال اخیر دنیا کشانده است.
ایران یکی از کشورهایی که اخیرا در بازار انرژی و خصوصا گاز، مدنظر کشورهای اروپایی قرار گرفته، ایران است. ایران با داشتن ذخایر عظیم گاز، ظرفیتی مناسب برای ایفای نقش در بازار جهانی انرژی دارد. ایران دومین کشور دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی دنیا بعد از روسیه است. تحریم های نفت و گاز در سال های اخیر موجب عدم توسعه میادین گازی و کاهش توان تولید ایران شده است. به گونه ای که بسیاری از میادین گازی ایران فقط کشف شده و توسعه و بهره برداری از آنها صورت نگرفته و با رشد میزان مصرف داخلی، مشکلاتی درخصوص میزان مصرف در فصل زمستان امسال ایجاد شده است. سیاست کلی ایران در زمینه توسعه میادین گاز طبیعی در سال های اخیر توجه به میدان پارس جنوبی بوده و کمتر سایر میادین گازی ایران مورد سرمایه گذاری و توسعه قرار گرفته است. برای درک بهتر تأثیر سرمایه گذاری خارجی بر توسعه میادین و اثر تحریم ها، به مقایسه دو کشور اول دارای ذخایر گاز طبیعی دنیا یعنی ایران و روسیه می پردازیم.
طبق آمار BP ذخایر اثبات شده گاز طبیعی روسیه ۳۷ و ایران ۳۲ تریلیون مترمکعب است که البته با توجه به کشف میدان گازی چالوس در دریای خزر، ذخایر ایران افزایش یافته است. میزان تولید گاز روسیه ۶۳۸ و ایران ۲۵۰ میلیارد مترمکعب در سال است. از طرفی دیگر میزان مصرف روسیه ۴۱۱ و ایران ۲۳۳ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۰ ترسایی بوده است. به خوبی از این آمار میزان توان صادرات ایران در زمینه گاز طبیعی مشخص می شود که به نوعی برخلاف تحلیل ها توان ایران درخصوص نقش آفرینی در زمینه جایگزینی روسیه برای بازار کشورهای اروپایی اشتباه است. نکته مهم در این خصوص سیاست و دیپلوماسی انرژی روسیه است که تلاش می کند نقش خود به عنوان اولین قدرت و صادرکننده گاز را حفظ کند. صادرات گاز ایران به اروپا نیازمند خطوط لوله یا LNG است.
سد راه گاز ایران به اروپا، ضعف تکنولوژی و دیپلوماسی
درخصوص LNG زیرساخت های لازم در ایران و ظرفیت صادرات گاز طبیعی از این طریق وجود ندارد. زیرا علاوه بر زیرساخت در مبدأ یعنی ایران، در برخی کشورهای اروپایی شرایط و زیرساخت های لازم برای دریافت LNG وجود ندارد. همین ضعف ونبود LNG موجب شده که ایران نقشی در این نوع از صادرات گاز طبیعی در دنیا نداشته باشد. برای درک اهمیت LNG کشور چین به عنوان بزرگ ترین مصرف کننده انرژی در دنیا، بیشتر واردات گاز خود را از طریق LNG و از کشور قطر وارد می کند. در زمینه خطوط لوله برای انتقال گاز ایران به اروپا نیز خط لوله پارس به ترکیه بوده که ایران از این طریق گاز را به اروپا صادر کند که به نتیجه نرسیده است. طرح هایی مانند سوآپ گازی با ترکمنستان یا خط لوله سرخس- خانگیران یا خط لوله کردکوی وجود دارد که ظرفیت ۲۰ میلیارد مترمکعب سالانه را دارد که البته سال هاست با حداکثر توان مورد استفاده قرار نگرفته و ظرفیت این حجم از صادرات نیز از این طریق وجود ندارد و همچنین انتقال از طریق سوآپ طبق قرارداد میان ایران، ترکمنستان و روسیه سالانه حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب است که رقمی چشمگیر محسوب نمی شود. البته عدم توسعه همکاری‌های گازی با کشور ترکمنستان را می توانیم نتیجه تصمیمات سیاسی مدیران وقت بدانیم که موجب قطع این نوع همکاری در سال های گذشته شده است. در قسمت شرقی ایران و برای صادرات گاز به هندوستان نیز خط لوله صلح به سرانجام نرسید و امکان صادرات گاز به کشورهندوستان از طریق این خط لوله میسر نشد.
ناکامی خط لوله صلح ، همیشه پای روسیه در میان است؟
درخصوص عدم موفقیت خط لوله صلح که از ایران آغاز شده و پس از عبور از پاکستان به هند می رسد، دیدگاه های مختلفی وجود دارد. یکی از این دیدگاه ها نقش روسیه در این خصوص است. روسیه تمایلی ندارد تا جایگاه انرژی و گاز طبیعی خود در دنیا را در خطر ببیند و به نوعی ایران را وارد بازی بی سرانجامی کرد که تا حالا به نتیجه نرسیده است. یکی دیگر از دلایل عدم موفقیت این خط لوله را می توان لابی های عربستان سعودی و ایالات متحده امریکا عنوان کرد. پس از گفت وگو‌های هسته ای هند با ایالات متحده امریکا، این کشور به نوعی عدم تمایل برای حضور در این پروژه را علی رغم نیاز به منبع جدید گاز طبیعی با وجود رشد روزافزون تقاضا در این کشور اعلام کرد که لابی‌های ایالات متحده و اجرایی شدن سیاست عدم حضور ایران در پروژه‌های منطقه بوده است. پاکستان نیز به دلایل گوناگون که به نظر می رسد نقش لابی های سیاسی در این خصوص پررنگ بوده است، تمایلی برای تکمیل این پروژه با وجود حمایت مالی ایران نداشته است. موضوع مهم دیگر مذاکرات هسته ای و نقش ایران برای کاهش بهای نفت جهانی در صورت توافق هسته‌ای و حضور بدون محدودیت ایران در بازار انرژی است.
بحران انرژی دنیا قفل مذاکرات برجام را باز می کند؟
مذاکرات هسته‌ای ایران و ۱+۵ در روزهای اخیر با توجه به نوسانات اخیر بازار انرژی به موضوع مهمی بدل شده است. ایالات متحده امریکا و کشورهای اروپایی به‌خوبی از نقش و توان ایران در بازار انرژی آگاه هستند. بر همین اساس است که ایالات متحده با کاهش تحریم ها درخصوص فروش نفت به خریداران ایران، به طور ضمنی مجوز خرید نفت ایران را صادر کرده است. طبق آمار‌های BP، فروش نفت ایران افزایش یافته و کشورهای متعددی مانند چین خرید‌های نفت خود را از ایران افزایش داده‌اند.
طبق آمار، میزان فروش روزانه نفت ایران به بالاتر از یک میلیون بشکه نفت رسیده است. در سال ۲۰۱۵ ترسایی و پس از امضای برجام، میزان فروش نفت ایران به ۱.۸ و در سال ۲۰۱۷ به ۲.۲ میلیون بشکه در روز رسیده بود. این آمار حکایت از توان بالای ایران درخصوص صادرات نفت در صورت لغو تحریم ها دارد. ایالات متحده و چین تلاش کرده‌اند در اقدامی هماهنگ در آغاز سال نو چینی اقدام به عرضه نفت به بازار داشته باشند تا کاهش قیمت نفت را به دنبال داشته باشد که به موفقیت نرسید. افزایش قیمت انرژی، عامل محرکی برای مذاکرات هسته ای از طرف ایالات متحده آمریکاست تا عرضه نفت ایران حتا به صورت موقت بتواند حجم اعتراضات داخلی درخصوص بهای حامل های انرژی را کاهش دهد. اخیرا نیز اعلام شده است ایران توان عرضه ۸۵ میلیون بشکه نفت به بازار را دارد که عددی درخور توجه است و می تواند در کوتاه مدت از افزایش قیمت بهای نفت جلوگیری کند، حتا اگر بحران و جنگ اوکرایین ادامه داشته باشد. از سویی دیگر، مذاکرات هسته ای و توافق برجام می تواند موجب تأثیر قابل توجهی بر روی بخش گاز ایران شود.
دستیابی به برجام می تواند منجر به حضور سرمایه گذاری های خارجی و توسعه میادین گازی ایران شود.
جواد اوجی، وزیر نفت در میزان سال روان درخصوص لزوم سرمایه گذاری در بخش‌های مختلف گاز و نفت گفته است بخش نفت و گاز نیازمند سرمایه گذاری ۱۶۰ میلیارد دلاری است. موضوعی که نیاز به سرمایه گذاری و حضور شرکت های خارجی و بخش خصوصی را بیش از پیش مورد توجه قرار می دهد. سرمایه گذاری هایی که به کاهش یا لغو تحریم ها سرعت می بخشد، موجب می شود شرکت و کشورهای علاقه مند بسیاری در حوزه نفت و گاز ایران سرمایه گذاری کنند. میادین گازی که سال هاست از نبود سرمایه گذاری رنج می برد و همین موضوع موجب تفاوت میزان تولید میان ایران و روسیه درخصوص گاز طبیعی شده است.
به طور کلی با وجود جنگ میان روسیه و اوکرایین، کشورهای اروپایی و خصوصا ایالات متحده امریکا به خوبی از اهمیت گاز روسیه برخوردار هستند و بعید به نظر می رسد به تحریم هایی علیه روسیه در این زمینه دست بزنند. از سویی دیگر، دور از ذهن به نظر می رسد که روسیه نیز با توجه به اهمیت درآمدی گاز و تأثیر آن بر اقتصاد این کشور، به قطع گاز اروپا فکر کند. چون در صورت قطع صادرات گاز، نیازمند بازار جایگزین است که بازاری این چنینی در حال حاضر برای گاز روسیه در وسعت اروپا وجود ندارد. ایران نیز در صورتی که در سال های گذشته سرمایه گذاری های خارجی، توسعه میادین، ایجاد زیرساخت های لازم اعم از خطوط لوله یا فناوری LNG داشت، می توانست به خوبی در این بحران انرژی به نقش آفرینی بپردازد و موقعیت خود را تقویت کند. همچنین افزایش بهای نفت علاقه مندی به گاز طبیعی را افزایش داده است که جنگ اوکرایین بهای گاز را نیز افزایش داده و کشورهای وارد کننده انرژی را دچار بحرانی جدی کرده است. در انتها باید ذکر کرد کشورهایی مانند ناروی، قطر، جمهوری آذربایجان، ایران و کشورهای دیگر را می توان مسکنی موقتی درخصوص بحران گاز در اروپا دانست. چرخش و تغییر مسیر‌های انرژی کشورهای اروپایی نیز در کوتاه مدت امکان پذیر نیست و یک درگیری مانند جنگ روسیه و اوکرایین در عرض چند روز می تواند قیمت گاز در اروپا را ۳۰ درصد افزایش دهد و به هزارو ۴۰۰ دلار برای هر مترمعکب برساند. دیمیتری مدودف نیز چند روز پیش در توییتی اشاره کرد که امکان رسیدن دو هزار دلار برای هر مترمکعب گاز طبیعی صادراتی برای اروپا نیز وجود دارد. باید ذکر شود که شواهد و قراین چه از طرف روسیه و چه از طرف کشورهای اروپایی، دست‌کم و تا این مرحله از قطع نشدن واردات گاز روسیه حکایت دارد. دیروز البته امانویل مکرون، در اظهارنظری کوتاه اعلام کرد جنگی طولانی در راه است و شاید به همین دلیل هم روزهای حیرت آوری در انتظار بازار انرژی دنیا باشد./شرق
بامـداد ـ سیاسی ـ ۱/ ۲۲ـ۲۷۰۲
Copyright ©bamdaad 2022