درمنطقه ما چه می گذرد:
نشست سه جانبه تهران
لیلا ابراهیمیان
« ولادیمیر» را به فارسی می توان « جهانگیر» یا « جهاندار» ترجمه کرد. نامی که در زبان روسی تاریخ ساز است: ولادیمیر ناباکوف ، ولادیمیر مایاکوفسکی ، اولی رمان نویس و نویسنده داستان های کوتاه است با آثاری مانند « لولیتا»، « زنده گی واقعی سباستین نایت »، « دعوت به مراسم گردن زنی»، « ماری» و « شاه، بی‌بی، سرباز» ؛ و دومی شاعر و درام نویس فوتوریستی است که نامش با کتاب « ابر شلوارپوش» در خاطره‌ها جاودان شده است. تاریخ سیاسی روسیه هم « ولایمیر»های سرنوشت سازی به خود دیده است: مهم ترین آنها «ولادیمیر ایلیچ اولیانوف» ، معروف به «لنین»، بنیان گذار اتحاد جماهیر شوروی؛ چهره ای استثنایی درتاریخ روسیه که نام او با انقلاب اکتوبر گره خورده است. روسیه شروع اولین سال تاریخ صد ساله اخیر خود را با « ولادیمیر لنین» آغاز می کند؛ کسی که در سال ١٩١٧ ترسای خط پایان بر تاریخ تزارها کشید؛ اما انتهای این تاریخ صد ساله اخیر، تزاری دیگری در روسیه در قدرت است: « ولادیمیر پوتین». امروز « از اصلاح طلبان لیبرال گرفته تا سنت‌گرایان محافظه‌کار در مسکو، از پوتین به‌عنوان تزار قرن ۲۱ یاد می کنند». شاید پوتین این عنوان را مدیون بیرون کشیدن کشورش از وضعیتی که بسیاری از روس‌ها از آن به عنوان آشفته گی دهه ۱۹۹۰ یاد می کنند و دوباره مطرح کردن نام روسیه به عنوان یک ابرقدرت در جهان است؛ کشوری در آسیای شمالی و اروپای خاوری؛ در میان مرزهای آبی اقیانوس آرام شمالی، اقیانوس منجمد شمالی، دریای خزر و دریای بالتیک. پوتین اقتصاد را به تکنوکرات‌های لیبرال واگذار کرده و سیاست را به مقامات سابق «کا گ ب»؛ روسیه هزینه غلبه سیاست بر اقتصاد را می پردازد.
مهمان ایران
پوتین ٦٥ساله خود را در اوج قدرت می بیند و در ١٧ سال حضورش در قدرت، روسیه را در اوج شکوه. او از سال ٢٠٠٠ تا ٢٠٠٨ ترسایی در قامت رییس جمهوری روسیه بود و بعد از آن برای مدت چهار سال، در قامت نخست وزیر «دمیتری مدودف» و از سال ٢٠١٢ترسایی بار دیگر به کاخ کرملین وارد شد و این بار دمیتری مدودف در موقعیت نخست وزیر پوتین قرار گرفت. مردی پرنفوذ که راه و رسم قدرت ورزی را خوب می داند؛ او اگر محبوب روس‌ها هم نباشد، روسیه او را به‌خاطر اصلاحات اش درساختار سیاسی این کشور دوست دارد؛ مردی در مواجهه با پارادوکس عشق و نفرت. نام او این روزها از امریکا تا سوریه شنیده می شود؛ از دوستی اش با دونالد ترامپ تا اتهام دخالت در انتخابات امریکا ؛ سرنوشت صلح در سوریه ، به کمکش گره خورده است و سرنوشت گروه تروریستی داعش به غضب اش و دوستی‌ای که با تهران دارد. بیش از یک بار ترامپ و پوتین نسبت به هم ابراز ارادت کرده‌اند؛ پوتین ترامپ را یک « رهبر باهوش و با‌استعداد» خوانده که بدون شک یکی از کاندیداهای موفق برای ریاست جمهوری آینده امریکاست و ترامپ در پاسخ او را یک «رهبر قـوی» خوانده بود. او امروز برای سومین بار مهمان تهران است؛ در کنار « الهام علی اف»، رییس جمهوری آذربایجان. گرچه این حضور به بهانه نشست سه جانبه تهران، جمهوری آذربایجان و مسکو اعلام شده؛ اما بدون شک در روابط دو کشور نقطه ای مهم خواهد بود. اگرچه سال های نه چندان دور، رابطه تهران ـ مسکو در شرایط چندان مساعدی قرار نداشت؛ اما سال های ریاست جمهوری حسن روحانی، دو رییس جمهوری ٩ بار با یکدیگر دیدار داشته اند. حسن روحانی در آخرین ملاقات اش با پوتین در مسکو، وضعیت دو کشور را حرکت به سمت روابط راهبردی عنوان کرده بود؛ رابطه ای که بدون شک وضعیت کنونی جمهوری فدراتیف روسیه و تصمیمات پوتین در آن تاثیرگذار خواهد بود.
از کودکی تا اشتیاق برای حضور در کا گ ب
آلبوم زنده گی پوتین یکی یکی ورق می خورد؛ تصویر اول، کودکی با لباس‌های گشاد در آغوش مادر را به نمایش می گذارد، محصلی در راه مدرسه، نوجوانی متفکر، جوانی تیزبین با چهره‌ای نگران، راننده‌ای با لباس مردم معمولی، نظامی ای با سردوشی و دیگر مسیر قدرت برای فرزند « ولادیمیر اسپیریدونویچ » و «ماریا ایوانوونا» فراهم شده است؛ او از فقر به سیاست قدم گذاشته و امروز به‌عنوان یکی از قدرتمند ترین و ثروتمند ترین مردان جهان شناخته می شود.
پوتین برای دوستان خود یادآور روزهای اوج روسیه است، ورزشکاری مصمم، عاشق جودو با کمربند مشکی، بغل کننده خرس قطبی، ناجی قوی‌‌هیکل اسلاوها و... . او روزانه یک ساعت شنا می کند و به بوکس، کونگ فو و بسیاری از هنرهای رزمی دیگر علاقه مند است. پوتین در راندن انواع و اقسام وسایل نقلیه مهارت دارد؛ از زیردریایی هسته‌ای تا هواپیما، لوکوموتیف و لاری‌های بزرگ. گاهی هم شعر می خواند. در دیدار با برنده گان مسابقه معلم برتر روسیه گفته: « از کتاب‌هایی که دوست دارم، می توانم به شعرها و نثر میخاییل لرمانتوف اشاره کنم. من همیشه کتابی با آثار «میخاییل لرمانتوف» روی میزم دارم تا بتوانم در هر لحظه ای آن را بخوانم و بیندیشم و برای مدتی در دنیای زیبا و شگفت انگیز او فرو بروم ».
سال ١٩٥٢ ترسایی بود که در « لنینگراد » یا « سن‌پترزبورگ » فعلی به دنیا آمد؛ تنها پنج ماه قبل از مرگ « ژوزف استالین» در پنجم مارچ ١٩٥٣. اطلاعات درباره چهره مرموز سیاست روسیه اندک است و متضاد؛ عده‌ای پدرش را درجه دار نیروی دریایی خوانده اند (از لنین تا پوتین؛ محمود طلوعی) و در جست وجوی اینترتی آمده است: « پدر پوتین کارگر کارخانه ای است که از لحاظ فیزیکی ناتوان بود؛ او پاهایش را در عملیات انتحاری در جنگ جهانی دوم از دست داده بود.
مادرش که یکی از فرزندانش را به دلیل مریضی دیفتری از دست داد و نزدیک بود به دلیل قحطی دوران جنگ جان بدهد. برای دستمزد ناچیز، خیابان‌ها را جارو می زد و گاهی تجهیزات آزمایشگاهی را تمیز می کرد». یا «فارین پالیسی» نوشته است: « پوتین سعی کرده از زمانی که یک مرد جوان بوده، تصویری ناشناس وغریبه از خود نشان دهـد. وی در شهر لنینگراد (سن پترزبورگ فعلی) به دنیا آمد و رشد کرد. او فرزند یک کارگر کارخانه و سرای دار بود. ریشه اولیه او از استان ریازان است».
اما آنچه همه درباره آن اشتراک نظر دارند، این است که ولادیمیر، دوران کودکی خود را در فقر و تنگدستی به سرآورده است. دانش آموزی تیزهوش و زیرک که به اعتراف خودش، مهم ترین علاقه آن زمانش تماشای فیلم های جاسوسی بود و یادگیری زبان المانی و خواندن تاریخ اروپا؛ به قول خودش، « یک نفر کاری می کرد که از یک لشکر برنمی آمد. یک جاسوس می توانست سرنوشت هزاران نفر را تعیین کند». شاید همین باعث شد که او بعدها وارد «کا گ ب» شود؛ مأمور مشتاق سازمان اطلاعاتی- جاسوسی. دانشجوی رشته حقوق دانشگاه لنینگراد بود که فرم استخدام در سازمان اطلاعات و جاسوسی را پرکرد. به سال آخر دانشگاه که رسید، توانست در سال ١٩٧٠ ترسایی از سوی « یوری آندروپف»، مدیر وقت این سازمان، به استخدام درآید. ...
از شهرداری تا ریاست جمهوری
او بعد از اتحاد دو المان، به لنینگراد برمی گردد؛ آن زمان این شهر تغییر نام داده بود. پوتین در شهرداری استخدام می شود و در دومین سال حضورش، به معاونت شهرداری می رسد. برای مبارزه با مافیای اقتصادی این شهر با تشکیلات امنیتی جدید روسیه «F. S. B» که جانشین کا گ ب شده بود ارتباط برقرار می کند. ولادیمیر در همین دوره در جریان انتخاباتی « بوریس یلتسین»، ریاست ستاد انتخاباتی او را به عهده می گیرد و از همان‌جا، یعنی ١٩٩٦ ترسایی به جمع کارکنان دولت می پیوندند. زمان به سرعت سپری می شود و پوتین مسیر قدرت را طی می کند.
دو سال بعد، به دستور یلتسین، به ریاست تشکیلات امنیتی جدید روسیه انتخاب می شود و در تابستان سال ١٩٩٩ ترسایی در مقام نخست وزیر یلتسین قرار می گیرد؛ نخست وزیری قدرتمند؛ قدرت در ید ولادیمیر نخست وزیر بود نه یلتسین رییس جمهور. او در چند ماه اول حضورش، برای مبارزه با فساد اداری و سرکوب مافیایی و استقرار امنیت در شهر گام های بزرگی برداشت. اما طولی نمی کشد که یلتسین از مقام خود استعفا می دهد؛ و کفالت رییس جمهوری را به دست پوتین می دهد. این زمان او به سرکوب چچن‌ها مشغول بود و در میان ناسیونالیست‌های روسیه و نظامیان از موقعیت بالایی برخوردار بود. برای همین در انتخابات ماه مارچ ٢٠٠٠ علاوه بر ناسیونالیست ها، نظامیان و مردم عادی روسیه که خواهان امنیت و رفاه اقتصادی بودند، در کنار عده‌ای از کمونیست‌های سابق به دلیل سوابق پوتین در حزب کمونیست و تشکیلات امنیتی شوروی به او رای دادند. او بعد از پیروزی در انتخابات، حزبی تاسیس کرد که در ٢٠٠٣ ترسایی طرفدارانش وارد دومای روسیه شدند. دیگر راه برای پوتین هموار شده بود و در انتخابات ٢٠٠٤ بر رقیب قدرتمند خود پیروز شد؛ «میخاییل خودروسکی »، مدیر و صاحب سابق شرکت بزرگ نفتی « یوکوس» که رسانه‌های امریکایی در ٢٠٠٣ ترسایی او را با بیش از هشت میلیارد دلار ثروت، ششمین مرد ثروتمند جهان معرفی کردند؛ او بعدها به جرم فساد مالی و تقلب مالیاتی راهی زندان شد.
۹ اگست ۱۹۹۹ برای ولادیمیر پوتین، روزی سرنوشت ساز بود، او در همین روز از سمت ریاست اداره اطلاعات و امنیت روسیه به عنوان یکی از سه معاون نخست وزیر برگزیده شد، اما ساعاتی بعد با سقوط دولت نخست وزیر، به کفالت نخست وزیری رسید و عصر همان روز بوریس یلتسین، رییس جمهوری وقت روسیه، او را به عنوان جانشین خود به مردم روسیه توصیه کرد. کمتر از یک هفته بعد، پوتین از پارلمان به عنوان نخست وزیر رای اعتماد گرفت، در آخرین روز این سال، رسما کفیل ریاست جمهوری شد، سرانجام در اگست ۱۹۹۹ به مقام نخست وزیری روسیه رسید. در دسامبر همان سال، پنج ماه بعد و در پی استعفای «بوریس یلتسین» به عنوان رییس جمهوری موقت روسیه برگزیده شد و در مارچ ۲۰۰۰ ترسایی در انتخابات ریاست جمهوری، رییس جمهور روسیه شد؛ پوتین از یک نشانه سوال سیاسی به نشانه تعجب بزرگ قرمز تبدیل شده بود.
هفته نامه « اکونومیست » در مقاله‌ا ی در آخرین شماره خود، مقاله ای که روزنامه «دنیای اقتصاد» آن را ترجمه کرده، درباره پوتین نوشته است: « پوتین همچون یک تزار از هرم قدرت بالا رفت. از زمانی که در سال ۲۰۰۱ ترسایی علیه اولیگارش‌ها ایستاد، نخست کنترول رسانه ها و سپس کنترول غول های نفت و گاز را به دست گرفت و همه دسترسی ها به قدرت و پول از طریق او باید شکل می گرفت. این روزها اعیان به دلخواه پوتین خدمت می کنند و آنهایی که در طبقه ای پایین تر از اعیان هستند هم به دلخواه آنها خدمت گزاری می کنند و این داستان تا رده‌های پایین تر جامعه همچنان ادامه دارد. او قدرت خود را در روال قانونی جاری ساخته اما همه می دانند که بازپرسان و دادگاه‌ها به او پاسخ گو هستند. او محبوبیت ۸۰ درصدی دارد که تا حدودی به خاطر آن است که مردم روسیه را متقاعد کرده است همان طور که یکی از سران نظامی می گوید: اگر پوتین نباشد، روسیه هم نیست». او در دوران اول ریاست جمهوری اش موفق بود، او توانست با سیاست‌هایی که در پیش گرفت اقتصاد روسیه را با روند رو به رشدی مواجه کند. به دلیل محدودیت هشت ساله قانون اساسی برای ریاست جمهوری، پوتین جایش را به همکار و هم فکراش یعنی مدودوف داد و خود در صندلی نخست وزیری نشست. اما استراتیژی‌های کرملین تغییری نکرده بود چون تنها اسم کسی که روی صندلی نشسته تغییر کرده بود.
ایران و روسیه در مسیر دوستی
دو کشور در سال های اخیر رابطه ای نزدیک را با هم تجربه می کنند؛ دیدار امروز دو رییس جمهوری، نهمین دیدار در پنج سال گذشته است؛ دیدارهایی در تعداد بی سابقه و سومین حضور پوتین در ایران. پوتین سال ١٣٩٤ خورشیدی به تهران سفر کرد با هواپیما و لیموزین شخصی خود؛ هواپیمایی شیک که در داخل آن دفتر کاری مجلل برای پوتین تدارک دیده شده است.
دوم ماه جدی، تذکرهای بالای امنیتی از سوی تیم حفاظت روسی به مسوولان ایرانی سبب شد که حوالی سازمان اجلاس سران به فاصله حداقل یک کیلومتر، تک تیراندازهای ایرانی حتا روی مراکز و خانه های غیردولتی نیز مستقر شوند. او كه برای شرکت در نشست رهبران کشورهای صادرکننده گاز به ایران سفر کرده، بلافاصله پس از ورود به تهران، با مقام معظم رهبری دیدار می کند. پوتین در پایان این سفر یک جلد قرآن مجید به رهبری هدیه داد. بخش خاورمیانه شناسی دانشگاه مسکو درباره تاریخچه آن اعلام کرد: « قرآنی که رییس جمهور پوتین به جناب آیت الله خامنه‌ای رهبر ایران هدیه کرد، مربوط به دوره مروان آخرین خلیفه بنی‌امیه بود که والی شام به سلطان سلیم عثمانی هدیه کرده بود و بعدها پادشاه دیگر عثمانی نیز آن را به عباس میرزا نایب‌السلطنه قاجار هدیه کرده بود».
پوتین قبلا هم به ایران سفر کرده بود؛ او در ماه میزان ١٣٨٦ به منظور شرکت در اجلاس روسای کشورهای حاشیه دریای خزر به ایران سفر کرد. این اولین سفر رییس جمهوری روسیه به ایران بعد از ٥٠ سال بود. قبل از سفرش به ایران شایعه ای مبتنی بر برنامه ریزی برای ترور او مطرح شد، اما او با وجود هشدارهای امنیتی، به تهران سفر کرد. در این سفر با اینکه محور اصلی مذاکرات حقوق دریای خزر بود، انتظار عمومی بر این بود که مذاکرات جانبی در مورد مسایل هسته ای ایران انجام شود. اما محمود احمدی نژاد در پاسخ به خبرنگاری که در این زمینه سوالی مطرح کرد، گفت: « پوتین هیچ پیشنهادی درباره برنامه هسته ای نداشت». رابطه تهران - مسکو در سال‌های دولت محمود احمدی نژاد کش وقوس رو به وخامتی را تجربه می کرد، موضوع تحویل دادن موشک اس٣٠٠ یکی از اصلی ترین مسایل دو کشور بود که با وجود پرداخت بخشی از تعهدات مالی ازسوی ایران، این موشک ها در موعد مقرر تحویل داده نشده بود. سال ۲۰۰۷ ترسایی قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار برای فروش پنج سیستم اس۳۰۰ ازسوی روسیه به ایران به امضا رسیده بود که بدون تحویل هیچ گونه موشکی ازسوی روس‌ها فسخ شد. بعدها دمیتری مدودف ، رییس جمهور روسیه، در سال ۲۰۱۰ در راستای اجرای قطع نامه ۱۹۲۹ شورای امنیت دستوری را صادر کرد که به موجب آن فروش هرگونه موشک و جنگ افزارهای دیگری مانند تانک های جنگی، خودروهای زرهی، ادوات توپخانه‌ای کالیبر بالا، کشتی‌ها و هواپیماها و هلیکوپترهای نظامی به ایران ممنوع شده بود. در دولت یازدهم به پرونده‌ای حقوقی بدل شد و در نهایت با طرح بحث غرامت، شکایت پس گرفته شد و اس٣٠٠ به ایران تحویل داده شد. اما ایران از روسیه عدم همراهی دیگری را هم در سال های اخیر به‌خاطر دارد؛ دولت روسیه به عنوان یکی از اعضای دایمی شورای امنیت، به قطع نامه‌های تحریمی علیه ایران رای مثبت داد. تحریمی که روسیه خود آن را تجربه کرده است. آنها به دلیل بحران کریمه، ازسوی اروپا و امریکا تحریم شده بودند، اما با از سرگیری مذاکرات هسته ای در سال ١٣٩٢ترسایی روسیه به یکی از یاران ایران در مسیر مذاکرات هسته ای و بده وبستان‌های سیاسی تبدیل شد. از جمله این بده وبستان‌ها خرید کیک زرد و محموله بیشتر از محدوده اورانیوم غنی شده ایران در جریان اجرای برجام بود که مانع از بهانه دادن به دست طرف های دیگر به ویژه امریکا شد. این روزها ایران با چهره دیگری از روسیه روبه روست؛ باوجود تلاش‌های دونالد ترامپ برای لغو برجام، مسکو بر پایبندی ایران به برجام و تلاش آنها برای استمرار این توافق توسط ایالات متحده امریکا تاکید می‌کند. برجام تنها نکته همکاری این دو کشور نیست؛ آنها در جبهه دیگری نیز با هم متحد هستند؛ در چندین ماه گذشته همکاری ایران، روسیه و ترکیه موجب شده تا آتش بس در سوریه محقق شده و کم کم این کشور به سمت مناطق عاری از جنگ پیش برود. حضور نظامی روسیه و حضور مستشاری ایران در سوریه نیز از مظاهر دیگر این همکاری های استراتیژیک است. آغاز روابط ایران و روسیه به سال ١٥٢١ ترسایی ی برمی گردد؛ دوران صفویه، روابطی که فرازوفرودهای زیادی به خود دیده است از عهدنامه گلستان و ترکمانچای تا قرارداد قوا- سادچیکف؛ از عهد نامه های دوستی تا تخاصم های تاریخی. حالا هر دو کشور به دوران دیگری قدم گذاشته اند و در پی رابطه ای جدید هستند. پوتین امروز در قدرت است و ایران کشوری دوست و قدرتمند. تاریخ امروز روسیه در صدسالگی انقلاب بلشویکی، ردیه ای است بر جبرگرایی مارکس که معتقد به جبر تاریخی بود. مسیر بی تغییر میسر نخواهد بود، از دشمنی تا دوستی؛ هیچ چیزی قطعی نیست. تاریخ طعنه‌های تراژیک خود را دارد. / شرق / پیدا و پنهان پوتین
بامداد ـ سیاسی ـ ۳/ ۱۷ـ ۰۱۱۱