هند درهفتاد سالگی استقلال : از عدم تعهد تا «همکاری راهبردی »
جواهر لعل نهرو ، معمار سیاست خارجی مستقل هند، اولویت سیاست خارجی کشور را به عدم تعهد و همبسته گی با دنیای روبه رشد، همچون نیروی هدایت کننده اصلی، داده بود. این کشور تا پایان دهه ۱۹۸۰، با این سیاست خارجی هدایت می شد. امسال همچنین با هفتادمین سالگرد رویداد تاریخ ساز « نشست روابط آسیایی » به میزبانی هند، همزمان است. این نشست تاریخی، که نهرو ریاست آن را برعهده داشت، ورود هند به صحنه بین المللی را رقم زد. بسیاری از رهبران کشورهای آسیایی که در آستانه دستیابی به استقلال بودند، در این کنفرانس شرکت کردند.
این نشست در زمانی برگزار می شد که بسیاری از قدرت های استعماری هنوز هم در رویای حفظ مستعمره‌های شان در آسیا بودند. نهرو در آن نشست اعلام کرد که ، هند برای هیچ کشوری « طرحی نریخته است » و « نقشه بزرگ » هند « گسترش صلح و پیشرفت در سراسر دنیا » است.
در رابطه با مساله حساسیت برانگیز ناسیونالیزم که امروزه در هند شیوع بسیار یافته است، نهرو گفت که ، ناسیونالیزم در همه کشورها وظیفه ای استقلال طلبانه دارد، اما او بر این نکته پای فشرد که « نباید گذاشت ( ناسیونالیزم ) از این وظیفه فراتر رفته ، خود را به دیگران تحمیل و به مانعی بر سر راه رشد بین‌المللی دراید. »
کار نشست روابط آسیایی با کنفرانس باندونگ ۱ (کنفرانس کشورهای آسیایی و افریقایی، و کنفرانس افریقا و آسیا نیز نامیده شده است) در سال ۱۹۵۵ترسایی ادامه یافت که هند در سازمان دهی آن نقشی اساسی داشت. نشست باندونگ پیش درآمد « جنبش عدم تعهد » بود. در باندونگ ۲۹ کشور ازجمله چین، مصر، اندونزیا و عراق شرکت کردند. رهبرانی که در این نشست گردهم آمدند تاکید داشتند که مبارزه اصلی آن‌ها بر ضد فقر، بی‌عدالتی، استعمار و امپریالیزم است. آن ها به روشنی یادآور شدند که مایل نیستند در جنگ سردی که میان ایالات متحده امریکا و اتحاد شوروی درجریان است، درگیر شوند. سیاست خارجی هند پس از آن به مدت چهل سال بر شالوده اندیشه عدم تعهد استوار شد .
دوره کوتاه زمامداری دولتی که حزب کنگرس رهبری آن را در سال های دهه ۱۹۷۰ ترسایی در دست نداشت سویه سیاست خارجی هند را چندان تغییر نداد. هند در بلوک رشد یابنده کشورهایی که در دوران خطرناک جنگ سرد سیاست عدم تعهد را پیشه کردند، احترامی ویژه داشت. ایالات متحده در سال‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ترسایی مفهوم سیاست عدم تعهد را سیاستی خصمانه نسبت به خود می شناخت و می نامید. هند در روشنگری بی‌عدالتی‌ها در دوران حاکمیت استعماری در نقاط مختلف دنیا و افشای آن‌ها، به ویژه در قاره افریقا، نقشی تعیین کننده داشت. پشتیبانی معنوی و سیاسی هند از پیکار استعمار زدایی در جنوب قاره افریقا توانست در رهایی نهایی منطقه از استعمار و فروپاشی آپارتاید ( تبعیض نژادی) کارساز باشد. هند همچنین در رساندن صدای جنبش حق طلبانه مردم فلسطین و دیگر مردم ستم دیده، پیشگام بود. کوتاه سخن، هند در بسیاری از پایتخت های دنیا ( به ویژه در کشورهای تازه به استقلال رسیده ) از شهرت نیک خواهی و محبوبیت برخوردار بود.
سیاست خارجی امروز هند با عملکردش در چهل سال نخست پس از استقلال هیچ گونه هم خوانی‌ای ندارد. بازنگری در سیاست خارجی هند به تدریج و از سال‌های ۱۹۹۰ ترسایی با رهبری ناراسیما راو ، نخست وزیر حزب کنگرس ، آغاز شد. بسیاری از تحلیل گران سیاست خارجی هند چنین استدلال می کنند که شرایط تغییریافته به دگرگونی ریشه ای در سیاست خارجی نیازمند بود. با پایان گرفتن جنگ سرد و فروپاشی کشورهای سوسیالیستی، سیاست گذاران ارشد سیاست خارجی هند به زدودن گام به گام بنیادهای فکری نهرو دست زدند. از آن زمان، طرح راندن هند به سمت واگردانی به سوی یک « قدرت بزرگ » ریخته شد. هند با این هدف به تدریج در مسیر جانب داری از سیاست‌های غرب جا گرفت. از دهه ۱۹۹۰ ترسایی به بعد، تمرکز اصلی هند بر نزدیکی هر چه بیشتر به غرب بوده است. اهمیت مسایلی چون عدم تعهد و همکاری کشورهای جنوب ( کشورهای جهان سوم) با یکدیگر، کم کم کاهش یافت. دولت « جبهه متحد » به رهبری اچ د دوه گودا ، و ایندر کومار گوجرال ، که برای مدت کوتاهی در سال‌های ۱۹۹۷ و ۱۹۹۸ بر سرکار آمده بود سعی کرد سیاست خارجی هند را به تکیه گاه نخستین و نهرو ایی‌اش بازگرداند. از آن زمان تا اکنون، آنچه به جهت گیری سیاست خارجی و دفاعی هند مربوط می شود، روی‌هم رفته، به سوی غرب بوده است. آزمایش‌های هسته ای هند در ۱۹۹۸ ترسایی به تحریم های سخت فناوری غرب بر ضد هند منجر شد. نخستین دولت ایتلاف دمکراتیک ملی به رهبری آتال بیهاری واجپایی، برای خروج از فشار تحریم ها و برطرف کردن نگرانی ها، به خواست‌های امریکا سرتسلیم فرود آورد.
براجش میشرا ، مشاور امنیتی واجپایی ، در سفری به واشنگتن، حتا از امکان به وجود آوردن محور واشنگتن- تل‌آویو - دهلی نو در سیاست بین المللی سخن گفت. در دولت دوم ایتلاف متحد پیشرفت خواه و نخست وزیری نارندرامیدی از حزب بهاراتیا جاناتا این آرزو درعمل به واقعیت تبدیل شده است. هند در بین کشورهای دنیا نزدیک ترین رابطه را با ایالات متحده امریکا و اسراییل دارد. این دو کشور به منظور جایگزینی روسیه ( که بزرگ ترین تامین کننده جنگ افزار هند است ) در کمین نشسته اند. هند دیگر از جنبش فلسطین ( حتا در حالی که دولت اسراییل بیش از همیشه ماهیت نژادپرست و بنیادگرایش را نشان می دهد) به طورصریح پشتیبانی نمی کند. دولت هند به رهبری مودی به خودداری از دادن رای به قطعنامه‌های سازمان ملل در محکومیت نقض حقوق بشر از سوی اسراییل( که روزبه روز افرایش می یابد ) خو پیدا کرده است.
دهلی نو می داند که دولت اسراییل به دادن استقلال به فلسطینی‌ها و حتا پایان دادن به گسترش اشغال سرزمین فلسطین هیچ گونه تمایلی ندارد، اما این واقعیت ها بر سیاست‌گذاران در دهلی نو هیچ اثری ندارند. کمکی که اسراییل در امور دفاعی و امنیت داخلی به هند می‌کند بر مساله‌های مربوط به یک دولت فلسطینی و رعایت حقوق بشر ابتدایی می چربد. خزانه داری هند مبلغ هنگفتی برای خدمت‌های ارایه شده از سوی اسراییل می پردازد.
در دوره زمامداری دولت نخست ایتلاف دموکراتیک ملی با نخست وزیری راجپایی از آریل شارون که به تنهایی مسوول مرگ صدها فلسطینی بود برای دیدار از هند دعوت به عمل آمد. در دولت کنونی ایتلاف دموکراتیک ملی، هنگامی که ناحیه‌های اشغالی در سرزمین فلسطین در آشفته گی به سر می برند، رییس جمهور و نخست وزیر هند سفرهای پرسروصدایی به اسراییل کرده‌اند. در دوران ایتلاف متحد پیشرفت خواه ۱ و ۲، بین نماینده گان رده بالای دو کشور سفرهای متقابلی صورت گرفته بود، اما این مودی، ستایش گر سیاست صهیونیستی اقلیت‌هراس است که اکنون نشان نامفتخر سفر نخستین نخست وزیر هند به اسراییل و دیدار از آن را بر پیشانی دارد. دولت کنونی، در زمان زمامداری حزب کنگرس، تسهیلات زیربنایی روابط گسترده با اسراییل و غرب را پایه گذاری کرد. هفت سال پس از آزمایش‌های هسته ای « پخران »، دولت مانموهن سینگ از حزب کنگره ملی هند پیمان جنجال برانگیز هسته ای را با واشنگتن امضا کرد. پیش از آن، قرارداد تفاهم دفاعی به قصد نزدیک تر کردن نیروهای نظامی دو کشور بسته شده بود. تمرین های نظامی سالانه « مالابر » که نیروهای دریایی ایالات متحده امر یکا ، هند و جاپان در آن شرکت دارند، برآمد روابط نزدیک و راهبردی (استراتیژیکی) ای است که از زمان امضای پیمان هسته ای با ایالات متحده امریکا در ۲۰۰۵ ترسایی به وجود آمده اند. پیمان دفاعی بین دوکشور برای ده سال دیگر در سال ۲۰۱۵ ترسایی تمدید شد. از آن زمان هند از سوی ایالات متحده امریکا یک « شریک دفاعی عمده » شناخته می شود. هند در ۲۰۱۶ ترسایی با امضای یادداشت تفاهمی در زمینه مبادله لوژیستیک با ایالات متحده امریکا، برای نخستین بار در تاریخ خود برپایی تاسیسات پایگاه نظامی به یک ارتش خارجی را اجازه داد. این تفاهم نامه به ایالات متحده امریکا اجازه می دهد تا از بندرها و پایگاه های نظامی هند استفاده کند. هند اکنون با پیگیری مقابله با نفوذ قدرت اقتصادی و نظامی چین، بیش ازپیش به متحدی در خط اول جبهه برای ایالات متحده امریکا دیده می شود. دولت مودی پشتیبانی خود را از موضع امریکا در رابطه با دریای چین جنوبی اعلام کرده است و در مانور‌های دریایی با نیروهای دریایی امریکا و جاپان شرکت کرده است. هند و ایالات متحده امریکا در رابطه با کشتی‌های چینی و حرکت زیردریایی‌ها در اقیانوس هند با هم اطلاعات رد وبدل می کنند.
روسیه که قرار است « دوست روزهای سرد و گرم» هند باشد، واضح است که از مناسبات کنونی میان دو کشور خیلی مسرور نیست. هند پس از درآغوش گرفتن واشنگتن برای تامین نیازهای نظامی اش، هشیاری مسکو را برانگیخته است. روسیه و چین اکنون روابط بسیار نزدیک تر نظامی و راهبردی با یکدیگر و رقیبی مشترک، یعنی ایالات متحده امریکا ، درعرصه بین‌المللی دارند. داشتن « پیوند ویژه » با مسکو در دوران جنگ سرد هند را در جایگاهی شایسته قرار داده بود که چنین جایگاهی اکنون دیگر به گذشته تعلق دارد. در دوران جنگ سرد، هنگامی که هند دوستان زیادی نداشت، پشتیبانی شوروی از این کشور پیرامون مساله کشمیر سرنوشت ساز بود. در زمان جنگ بنگلادش، پیمان نظامی بین هند و اتحاد جماهیرشوروی سوسیالیستی بود که ایالات متحده امریکا امریکا و دیگر قدرت ها را از دخالت به نفع پاکستان بازداشت. امروز، دهلی نو و مسکو در مورد بسیاری موضوع ها ازجمله افغانستان و پاکستان دیدگاه‌هایی ناهمگون دارند.
یکی از هدف‌های اعلام شده از سوی دولت هند در زمینه روابط بین‌المللی، دستیابی به عضویت دایمی در شورای امنیت سازمان ملل متحد است. از آغاز سده جدید، دولت پیشین، دولت ایتلاف متحد پیشرفت‌خواه، و دولت کنونی هند برای جلب توافق و رای رهبران دیگر کشورها به منظور تحقق این عضویت می کوشند. اما اگر هند به دنبال امکان واقعی برای داشتن عضویت دایمی در یک سازمان ملل بازسازی شده است، باید پشتیبانی کشورهای درحال رشد را پشت سر داشته باشد. این کشورها بخشی جدایی ناپذیر از کشورهای عضو جنبش عدم تعهد اند. جنبش عدم تعهد با ۱۲۰ عضوش، مدت‌هاست که دموکراتیزه شدن نهادهای تصمیم گیرنده سازمان ملل متحد را خواستار بوده است. ولی ممکن است اعضای کشورهای غیرمتعهد از پشتیبانی کردن از هندی که تغییر یافته است روی گردان باشند. اما هند سرانجام کشوری است که در مسایل کلیدی دنیا در جانب داری از دیدگاه های غرب موضع‌گیری می‌کند.
حضور نیافتن نارندرا مودی، نخست وزیر هند در همایش کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در ونزویلا، در سال گذشته، چشمگیر بود. او همچنین حتا به خود زحمت نداد سوشما سواراج ، وزیر روابط خارجی هند، را به این همایش بفرستد. در آن زمان سواراج به منظور شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد به نیویورک رفته بود. رهبران افریقای جنوبی و دیگر عضوهای برجسته غیرمتعهدها ، حتا ایران، همگی در این همایش شرکت داشتند. بدون حمایت کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها، امکان بسیار اندکی برای هند وجود دارد که پشت میز اعضای دایمی شورای امنیت سازمان ملل بنشیند. هند حتا نتوانسته است از حمایت امریکایی ها در گروه کشورهای صادرکننده مواد هسته ای برخوردار شود. دستیابی به عضویت دایمی شورای امنیت سازمان ملل متحد با تکیه به حمایت غرب، بسیار بعید به نظر می رسد. مودی، با عملکردش در عرصه سیاست خارجی در سه سال گذشته، که نشان داده است برای فاصله گرفتن خود و دولت اش از میراث نهرو آماده است، ناخودآگاه به خود ضربه زده است. مودی و وزیرانش حتا از بردن نام نهرو در مراسم بزرگداشت سالروزهای مهم تاریخی در سیاست خارجی هند ابا دارند.
پانویس :
۱ـ کنفرانس باندونگ، همایشی بزرگ که با شرکت ۲۹ کشور جهان در شهر باندونگ، مرکز استان جاوا غربی در اندونزیا برگزار شد. بیشتر کشورهای شرکت کننده در این کنفرانس کشورهایی تازه استقلال یافته بودند و از ۱۸ تا ۲۴اپریل ۱۹۵۵ ترسایی به طول انجامید. سران بیش از نیمی از جمعیت کره زمین در آن شرکت داشتند. کنفرانس باندونگ که در دوران ریاست جمهوری احمد سوکارنو، قهرمان استقلال اندونزی از استعمار هالند، برگزار شد نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به کشورهای عضو « جنبش غیرمتعهدها » معروف شدند به شمار می‌آید. برگزارکننده گان این همایش کشورهای اندونزیا، برما، پاکستان، سری‌لانکا و هند بودند و هماهنگ کننده آن دبیرکل وزرات امور خارجه اندونزیا بود. جواهر لعل نهرو از هند، سوکارنو از اندونزی، جمال عبدالناصر از مصر، و چوین لای از چین از جمله شخصیت‌هایی بودند که در این همایش حضور داشتند. ایران نیز از کشورهای شرکت کننده در کنفرانس باندونگ بود. حضور افریقا در باندونگ چشمگیر نبود زیرا بخش اعظم این قاره هنوز مستعمره بود و تنها کشورهای مصر، اتیوپیا و لیبریا در آن زمان مستقل بودند./ نامه مردم
بامداد ـ سیاسی ـ ۲/ ۱۷ـ ۱۱۱۰