دامنه های کنونی روابط ترکیه و افغانستان
فرزاد رمضانی بونش
روابط میان افغانستان و امپراطوری عثمانی و سپس ترکیه تاریخی دیرینه دارد و کابل پس از اتحاد شوروی سابق، دومین کشوری بود که جمهوری نوین نوپای ترکیه را در سال ۱۹۲۱ ترسایی مورد شناسایی رسمی قرارداد. در واقع بسترها و اشتراکات بسیاری در بین دو کشور روابط را استوار می کرد و با وجود عدم مرزهای مشترک و همچنین حضور دوره ای دو کشور در بلوک های شرق و غرب این روابط در طول دهه ها چندان آسیب نخورد. در دو دهه گذشته ترکیه با وجود رژیم طالبان دولت ربانی را به رسمیت شناخت و پس از نابودی طالبان با دولت حامد کرزای نیروهایی را به عنوان یکی از اعضای ناتو به افغانستان اعزام و با در نظرداشتن ملاحضات گوناگون سیاسی اقتصادی امنیتی و فرهنگی نفوذ خود را گسترش داد. همچنین در سال های اخیر ترکیه میزبان چندین کنفرانس راجع به افغانستان بوده و اقدام به تامین صلح و ثبات در افغانستان کرده و با برگزاری اجلاس های سه جانبه بین پاکستان و افغانستان و ترکیه ، تلاش در جهت میانجی گری در مذاکرات صلح دولت افغانستان با گروه طالبان و حتا تمایل به گشایش دفتر طالبان رویکردهایی را در جهت گسترش روابط مدنظر قرار داده است.
روابط جیوپولتیکی و سیاسی ترکیه و افغانستان
اهمیت افغانستان برای ترکیه در مرحله نخست به دلیل شرایط جیوپولیتیک و سیاسی سپس ظرفیت های اقتصادی جمعیت سی میلیونی افغانستان و سپس اشتراکات فرهنگی و ترکی است. در این بین از یک سو سیاست خارجی افغانستان در سال‌های اخیر با توسعه همکاری‌های منطقه ای با قدرت‌های منطقه ای و جهانی در پی جایگاه سنتی به عنوان قلب و پل ارتباطی منطقه بوده است. در این راستا افزایش روابط با تركیه از پشتیبانی امریکا (به دلیل نزدیكی و هم سویی تركیه با امریکا ) برخوردار بوده است. در این حال حل متغیرهایی چون تمایل به پرونده آشتی ملی میانجی گری بین دولت افغانستان و گروه طالبان ، برون رفت از بحران و حل مشکلات امنیتی افغانستان ، نقش ترکیه در ناتو ، الگوی نظام سیاسی در ترکیه ، استفاده از نقش ترکیه به عنوان میانجی در برابر پاکستان و... مدنظر کابل بوده است. در مقابل از نگاه ترکیه انقره یکی از بزرگ ترین حامیان دولت وحدت ملی افغانستان است ، مدافع ادامه پشتیبانی از افغانستان پس از سال ۲۰۱۷ ترسایی و مشکلات این کشور در واقع مشکلات انقره است. همچنین این کشور جدا از حضور سربازانی در افغانستان، حضور ناتو در افغانستان را برای امنیت این کشور بسیار اهمیت می داند و از ناتو خواسته تا افغانستان را ترک نکنند. در همین حوزه جدا از نوع همکاری های نظامی، بورسیه تحصیلی دانشجویان نظامی افغان و افسران جوان در اکادمی های نظامی و پولیس ترکیه مد نظر بوده است. در بعد دیگری گذشته از ایجاد پیمان استراتیژیک میان دو کشور در سال های گذشته، سطوح همکاری ها به ویژه در حوزه امنیتی را افزایش داده و کوشیده با استفاده از دیپلوماسی خود در کاهش مشکل عمده افغانستان یا نگاه پاکستان به افغانستان نقش قابل مهمی بازی نماید.
ابعاد اقتصادی روابط ترکیه و افغانستان
تركیه به دلیل مشكلات مختلف افغانستان سرمایه گزاری گسترده ای در بخش های اقتصادی افغانستان نکرده، اما خواستار توسعه روابط اقتصادی با افغانستان است و در یک دهه گذشته ترکیه در کنفرانس توکیو و همچنین کنفرانس لندن، تعهد کرده تا سال ۲۰۱۷ ترسایی حدود ۱۵۰ میلیون دلار به افغانستان کمک کند. با این وجود ترکیه در عرصه هایی چون افزایش شرکت های سرمایه گزاری ترکیه در افغانستان ، ضرورت بازسازی اقتصادی افغانستان به عنوان یکی از بزرگ ترین سرمایه گذاران خارجی در افغانستان مطرح شده و در کنار آن مسیر ترانزیتی « راه لاجورد» از ترکمنستان، آذربایجان و در نهایت ترکیه و اروپا را مد نظر داشته و کوشیده از این امر به عنوان فرصت برای گسترش نفوذ خود استفاده کند. در همین راستا در یک سال اخیر نیز قرارداد فاز دوم بند کجکی میان علی احمد عثمانی، وزیرانرژی و آب افغانستان و سلیمان جیلیو، رییس شرکت ساختمانی ۷۷ ترکیه، طی مراسمی با حضور محمد اشرف غنی، رییس جمهور افغانستان در کابل امضا شد.
روابط فرهنگی ترکیه و افغانستان
پیشینه عثمانی در جهان اسلام و نفوذ معنوی در افغانستان در کنار دو عامل اکثریت حنفی و اقلیت های عمده ترک زبان در افغانستان (شامل ازبک و ترکمن ) از بسترهای مهم توجه ترکیه در حوزه فرهنگی به افغانستان است. در واقع حضور اقلیت تر ک زبان با جمعیتی در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد موجب شده انقره به استفاده از این پتانسیل با استفاده از ویژگی های نژادی و زبانی مشترک در افغانستان در راستای منافع ترکیه و برای قدرت بخشیدن هرچه بیشتر به ترکیه از اهرم های پایدار در نفوذ منطقه ای ترکیه بنگرد. چنانچه در سال های گذشته نیز پشتیبانی از جنرال دوستم و جنبش ملی اسلامی افغانستان در راستای نفوذ سیاسی اقتصادی و فرهنگی در افغانستان بوده است. در کنار این نیز در یک دهه اخیر نیز با رویکردهای آموزشی چون آموزش کارمندان، بهره گیری از رایزنی فرهنگی و خانه فرهنگ « بنیاد یونس امره » آژانس توسعه و همكاری جهان ترک؛ پخش سریال های تلویزیونی و فیلم های سینمایی تركی، كمک و مشاركت در بازسازی مساجد و مدارس، آموزش زبان تركی استانبولی، کمک به رسانه های همگرا با جریان ترک گرایی و پان ترکیزم قدرت نرم تركیه در افغانستان را به ویژه در مناطق ترک زبان افغانستان بیش از هر زمان دیگری گسترش داده است.
چشم انداز حضور ترکیه در افغانستان
حضور و نقش آفرینی بیشتر ترکیه در افغانستان هر چند با نگاه موافق جریان های قوم گرایی ترک و برخی جریان های اسلامی میانه رو و یا طرفـدار غرب روبرو است، اما با وجود بسترهای گوناگون روابط دو کشور مخالفان حضور فزاینده ترکیه در افغانستان معتقدند که ترکیه برای پشتیبانی همه جانبه از گروه های پان ترکیست در افغانستان تلاش کرده و در جست وجوی سیکولاریزه کردن جامعه و مذهب کشور است . بنابراین با وجود پشتیبانی از نقش اقتصادی و میانجی گرانه رویکرد ترکیه در افغانستان با حضور بیشتر امنیتی و فرهنگی ترکیه در افغانستان مخالف هستند.
بامداد ـ سیاسی ـ ۲/ ۱۶ـ ۲۲۱۱