« نظام رای واحـد غیـرقابل انتقال» غیردمـوکـراتیک است !
دوکتور حبیب منگل
اخیرا آقای سرور دانش، معاون دوم رییس جمهور با انتشار اعلامیه ای روی صفحه فیسبوک خود گفته که قانون انتخابات که پیشتر به تصویب کابینه رسیده، در آخرین روزهای تعطیلات تابستانی مجلس امضا شده است. او افزوده است که نظام انتخاباتی قبلی، یعنی « نظام رای واحد غیرقابل انتقال» در این قانون تغیر نکرده، اما تصمیم گیری درباره موضوع جنجالی تک کرسی شدن حوزه انتخاباتی به کمیسیون انتخابات واگذار شده است. اما نظام انتخاباتی چیست و« نظام رای واحد غیر قابل انتقال» چرا غیر دموکراتیک وکدام نظام انتخاباتی برای کشور ما مناسب است؟
نظام انتخاباتی چیست ؟
نظام انتخاباتی ؛ عبارت از سازوکار وترتیبات برگزاری انتخابات و تعین شیوه رای گیری ( رای دهی و حوزه ها ) ؛ کرسی های انتخاباتی وچگونگی مشارکت سیاسی و کاندیتاتوری وطرز برد و باخت درانتخابات است ؛ که به هدف بهترین نحو مشارکت وتبارز اراده و رای مردم درانتخاب کاندیدان و سازمان دادن رقابت سیاسی صلح آمیز و دموکراتیک در دست یابی به قدرت سیاسی و ایجاد ارگانهای انتخاباتی دولتی مشروع و کارآمد و نهادینه ساختن دموکراسی در قانون انتخابات یک کشور وضع و توسط دولت ونهاد های انتخاباتی به منصه اجرا قرار می گیرد و انواع آن عبارت از نظام انتخاباتی اکثریتی ( رای واحدغیر قابل انتقال) ؛ نظام انتخاباتی تناسبی و نظام مختلط اکثریتی - تناسبی می باشد که با درنظرداشت شرایط ؛ ویژه گی ها ؛ نوعیت وماهیت نظام سیاسی یک کشور انتخاب ومورد استفاده قرار می گیرد.
الف - نظام اکثریتی
نظامی انتخاباتی شیوه رای گیری و برگزاری انتخابات است که درآن با توجه به تعداد کرسی‌های انتخاباتی، فرد یا افرادی که اکثریت و یا بیش ترین رای ازآن خود سازد پیروز انتخابات شمرده می شود . دراین نظام رای غیرقابل انتقال است وتنها رای اکثریت ملاک ارزیابی قرار می گیرد و رای اقلیت بی‌اثر است ؛ و این اکثریت می‌تواند مطلق یا نسبی باشد .
ب - نظام تناسبی
دراین نظام انتخاباتی ، انتخابات، تنها بین احزاب برگزار میگردد و هر حزب و گروهی وبا توجه به تعداد آرایی که کسب می‌کند می تواند به همان نسبت کرسی‌های پارلمان را از آن خود کند. به شرط اینکه حداقل آرای لازم را کسب کرده باشد. در این نظام برخلاف نظام اکثریتی، هر حزب یا جناحی می‌تواند در عین مغلوب شدن در صحنه انتخابات، صاحب کرسی نماینده گی شود.
منظوراز انتخابات تناسبی ؛ برقراری عدالت درامرنماینده گی می باشد. همه احزاب حتا احزاب در اقلیت نیز به نسبت آرایش آن باید دارای نماینده باشند. در نظام انتخاباتی تناسبی بر خلاف نظام انتخاباتی اکثریتی، فهرستی که بیشترین آرای مردم را کسب کند صاحب همه کرسی‌ها نمی شود بلکه فهرست‌های دیگر نیز در صورت احراز حد نصاب لازم برای حضور در شمارش آرا دارای کرسی می شوند. تنها، حزبی که بیش ترین رای را آورده دارای کرسی بیش تری می شود.
ج - نظام مختلط
این نظام انتخاباتی در واقع ترکیبی از نظام اکثریتی و نظام تناسبی است و کشورها با در نظر داشتن شرایط ، در صورتی که یکی از نظام‌های اشاره شده در بالا به تنهایی موثر نباشد، از نظام مختلط استفاده می کنند.بدین صورت که تعدادی از کاندیدان از طریق رای مستقیم مردم (نظام اکثریتی) و تعدادی دیگر از طریق رای مردم به احزاب (نظام تناسبی) انتخاب می شوند. نظام انتخاباتی مختلط تلاشی است برای تلفیق اصل عدالت و رعایت حق گروه ها و احزاب سیاسی و حضور شخصیت های منفرد و برخوردار ازاعتبار دربین مردم و امکان تشکیل اکثریت پارلمانی برای تاسیس دولت‌های پایداردریک کشور .
پیشنهاد سازمان ملل متحد درسال ۲۰۰۴ برای انتخابات مجلس نماینده گان افغانستان نظام تناسبی بود، اما این پیشنهاد مورد قبول رییس جمهوری و هیات دولت قرار نگرفت. و به ادامه آن در سال ۲۰۰۵ با وجود آنکه قانون انتخابات تعدیل شد ؛ اما نظام کنونی رای واحد غیر قابل انتقال هم چنان باقی ماند وانتخابات بعدی مجلس نیز با همین نظام برگزار گردید . سپس ودوباره کمیسیون فوق العاده اصلاحات انتخاباتی نیزبسته پیشنهادی در باره اصلاحات انتخاباتی به حکومت سابق تقدیم کرد . که یکی از پشنهادات کمیسیون تغییر نظام انتخاباتی از رای واحد غیرقابل انتقال کنونی به نظام انتخاباتی رای موازی می باشد (مختلط اکثریتی - تناسبی ) بوده است ومبتنی آن ثلث ارا ولسی جرگه به احزاب یود ومتباقی ( ۷۰) در صد به کاندیان منفرد ؛ اختصاص داده شده بود.اما اینک ؛ بار دیگر پشنهاد تعدیل نظام رای واحد غیر قابل انتقال به نظام مختلط ( اکثریتی رای واحد غیر قابل - نظام تناسبی ) انتخابات وآن هم در غیاب ولسی جرگه به تصویب میرسد .
بدین گونه نطام انتخاباتی سابق « رای واحد غیر قابل » غیردموکراتیک پا برجا مانده و درواقع تحمیل گردید. نظامی که از طرف جامعه مدنی، احزاب سیاسی، تعداد از اعضای شورای ملی، کارشناسان داخلی و خارجی به شدت مورد انتقاد قرارداشت و دارد اما این انتقاد ها گوش شنوا نیافت ونمی یابد .
اما نطام انتخاباتی رای واحد غیرانتقال چرا غیردموکراتیک ومعایب آن کدام است ؟
۱ - دراین نظام انتخاباتی رقابت انتخاباتی عمدتا حول افراد ومنافع فردی می چرخد نه افکار وبرنامه ها. این انتخابات کاندیدها را به صورت تک تک دربرابر هم قرار می دهد ومبارزه انتخاباتی جنبه شخصی به خود می گیرد و درنتیجه آن اکثرا افرادفاقد صلاحیت نماینده گی به مجلس راه می یابند، مجلس به گروه های کوچک و متعدد منفعت جو وفرصت طلب تقسیم می شود؛ ویک اپوزسیون موثر ویک پارچه درمجلس ظهور کرده نمی تواند . بنابر آن زمینه مداخلات و اعمال نفوذ مافیای قدرت در تصمیم گیری‌های مجلس فراهم می شود و توافق برسر طرح های مهم، به خصوص طرح های مخالف نظر قوه مجریه درمجلس و میزان کارآمدی و توانایی مجلس درتصمیم گیری های مهم کاهش می‌یابد.
۲ - در این نظام مشروعیت پارلمان خدشه دار می گردد، زیرا رای مردم در حوزه های چندین کرسی به صورت تقسیم می شوند که ازیک سو برخی کاندیدان به استفاده ازامکانات و نفوذ آرا زیادی به خود اختصاص می دهند و در مقابل تعداد دیگر از کاندیداها با آرا بسیار پایین به پارلمان راه می یایند واز سوی دیگر به دلیل غیرقابل انتقال بودن آرا یک بخش رای قابل ملاحظه کاندیدهای ناکام به هدر می رود . بنا یک اقلیتی با داشتن کمتر از ۵۰ درصد ارا و درحقیقت جناح اقلیت به عنوان اکثریت پارلمانی ظاهر می شود و بر مجلس حاکم می گردد و درنیجه مشروعیت مجلس که نماینده گی تمام ملت را کرده نمی تواند خدشه دار می گردد .
۳- دراین نظام چنانچه در انتخابات کشور ما دیده شد زمینه وسیع استفاده ابزاری کاندید ها از تنوع قومی ومذهبی ومنطقه وجود دارد و کاندیدان ازعلایق قومی وسیعا استفاده ابزاری می برند ودرواقع به نفاق قومی، زبانی، مذهبی و منطقه ای دامن می زند و اقلیت‌ها از ورود به پارلمان محروم می شوند و وحدت ملی شدیدا صدمه می بیند .
۴- عدم پاسخگویی لازم و مسوولیت پذیری وکلا در برابر موکلان عیب دیگراین نظام انتخاباتی است. چون افراد معمولا بدون کدام برنامه وتعهد قبلی به مجلس راه می یابند. ودرواقع هیچ نهادی وجود ندارد ونمی تواند که بر رفتار آنها در راستای شعارهای داده شده نظارت کند.
۵- نظام انتخاباتی اکثریتی رای واحد غیرقابل انتقال غیردموکراتیک است . زیرا مانند انتخابات ۱۴ سال اخیر درصحنه مبارزات انتخاباتی ، نامزدان گروه های گروه های قدرت وثروت ؛مافیای سیاسی ویغماگر مالی با بهره گیری از منابع وتسهیلات دولتی ومصرف وتقلب وپرنمودن صندوق ها ، رقابت احزاب سیاسی وکاندیدان رقیب بدون پشتوانه مادی ولی با نفوذ دربین مردم را درمبارزات انتخاباتی سد می نماید وصحنه رقابت سیاسی یک شکل نمایشی به خود گرفته وچنانچه دیده شد درنتیجه همچو انتخابات قدرت سیاسی به طور نوبتی درمیان آنان گروه های اقتدارگرا ویغماگر دست بادست می شوند و دموکراسی معنای خودرا ازدست می دهد.
با درنظر داشت معایب متذکره نظام انتخاباتی رای واحد غیر قابل انتقال ؛ گزینه مناسب نظام انتخاباتی برای کشور ما نظام موازی (مختلط اکثریتی و رای واحد انتقال ) می باشد و مزایای آن عبارت اند از :
۱- این نظام بیشتر دموکراتیک است ؛ زیرا با کاندیتاتوری متناسب دوکته گوری ( احزاب سیاسی ونامزدان مستقل ) درانتخابات ؛ مشارکت مردم درانتخابات گسترش می یابد و رقابت انتخاباتی احزاب وغیرحزبی ها که افکار ومنافع لایه های مختلف اجتماعی را منعکس می سازد به بهترین شکل تامین می گردد، و با حضور احزاب سیاسی جنبه شخصی رقابت انتخابی ضعیف می گردد و چانس ورود افراد فاقد صلاحیت نماینده گی در ارگان های انتخابی قدرت دولتی کاهش می یابد ، از دسته بندی های بی پایه وتشکیل ایتلاف های مقطع ایی وناپایدار درمجلس وایجاد حکومت های ضعیف وبی ثباتی سیاسی درکشور جلوگیری به عمل می آید.
۲- این شیوه انتخاباتی مظهرعدالت انتخاباتی است . زیرا عدم توازن میان آرا و کرسی‌ها و نابرابری در نماینده گی مردم را از بین می‌برد، افکار و آرا اقشار مختلف اجتماعی را به بهترین شکل درانتخابات منعکس می سازد و برای جناح ها وگرایش های مختلف سیاسی خورد و بزرگ این چانس میسر می سازد که به نسبت مقبولیتی که نزد افکار عمومی دارند، در نهادهای انتخابی ارگان های قدرت دولتی حضور یابند ومانع یکه تازی و انحصار سیاسی وحاکمیت حزب یا گروهی خاص بر جامعه می شود.
۳- دراین نظام انتخاباتی چون رقابت انتخاباتی عمدتا حول احزاب سیاسی و برنامه ها ومنافع عام ملی می چرخد ، زمینه استفاده ابزاری کاندیدها از تنوع قومی ـ مذهبی ومنطقه که قانونا ممنوع است ومنافع قشری در مبارزات انتخاباتی محدود می شود و کاندیدان که از علایق واحساسات قومی ومذهبی سواستفاده می برند ودر واقع به تفرقه دربین مردم دامن می زنند به مرور زمان به انزوای سیاسی می روند و دررقابت های سیاسی به شکست روبرومی شوند.
۴- این نظام مشروعیت پارلمان را ارتقا می دهد . زیرا ازیک سو رای مردم به شکلی تقسیم می شوند که کاندیدان حزبی ویا غیر حزبی نمی تواند با آرا بسیار پایین به مجلس راه یایند و به دلیل قابل انتقال بودن ارا یک بخش رای قابل ملاحظه کاندیدهای ناکام نیز داری ارزش است و محاسبه می شوند. وازجانب دیگراز ایجاد استبداد اکثریت پارلمانی جلوگیری به عمل می‌آید ،زیرا که ارای کاندیدان ناکام نیز محاسبه می شوند و اقلیت‌ها نیز فرصت تاثیرگذاری درفرایند های انتخاباتی دارند . بدین گونه مشروعیت مجلس به مثابه نماینده گی تمام ملت تامین وارتقا می نماید.
۵- دراین نظام با اشتراک با فیصدی بلند وبرجسته احزاب سیاسی و نامزدان مستقل درانتخابات ؛ از یک سو نماینده گی تمام ملت در مجلس تبلور می نماید واز جانب دیگر با تشکیل اپوزسیون موثر متشکل از احزاب سیاسی و نامزدان مستقل در مجلس میزان کارآمدی وتوانایی مجلس درتصمیم گیری های مهم کشوری افزایش می یابد و از مداخلات واعمال نفوذ گروه های قدرت در تصمیم گیری های مجلس وتشکیل گروه های کوچک ومتعدد وآشفته گی ها در مجلس جلوگیری به عمل می آید . بنابر آن گزیینه مناسب برای افغانستان« نظام مختلط تناسبی و رای واحد غیرانتقال » است به گونه ای که درصد چوکی ولسی جرگه به احزاب و ۵۰ درصد به کاندیدای مستقل اختصاص داده شود ، تا مردم افغانستان صاحب یک نظام دموکراتیک وکارآمد انتخاباتی و یک مجلس به معنی واقعی کلمه مظهر اراده مردم و مشارکت سیاسی شود.
بامداد ـ سیاسی ـ ۱/ ۱۶ـ ۱۹۰۹