پاکستان در جست وجوی جایگاه خویش در منطقه ای پر تلاطم

امتناع اسلام آباد در کمک به عربستان سعودی در مورد حمله به یمن در اپریل ۲۰۱۵ ضربه ای است به ریاض که تامین مالی پاکستان را وسیعا به عهد ه داشت: هزینه های اقتصادی، مدرسه های اسلامی واحتمالا هسته ای.

ژان لوک راسین

مدير در« مركز پژوهش های هند و جنوب آسيا درموسسه  اشز»

چه کسی  حتا چند سال پیش می توانست باورکند که رهبران دو کشور متخاصم هند وپاکستان دو بار در طی یک ماه رودر رو با هم ملاقات نمایند؟ وچه کسی می توانست تصور نماید که اسلام آباد از عربستان سعودی، متحد همیشه گی و قدیمی اش فاصله بگیرد؟ دو نمونه در میان بسیاری دیگر تغییرات درکشوری که ایران، افغانستان، چین، هند و در یای عمان آنرا احاطه کرده اند.

در طی سال گذشته ترسایی  پاکستان در روند فعالیت های پویای منطقه مشارکت داشته، اگر چه این مشارکت هم چنان نامشخص است. پروژه دهلیز اقتصادی که چین را به سواحل  پاکستان متصل می کند، محور اسلام آباد ـ پکن را تقویت کرده است. در مورد روابط با همسایه گان افغان  و هندی  تا حدی به دلیل آمدن رهبران تازه، جهش هایی داشته است: آقای نارندرا مودی  نخست وزیر هند از ماه می سال ۲۰۱۴ ترسایی  اشرف غنی رییس جمهور افغانستان از سپتمبر۲۰۱۴ ترسایی. این تغییرات درزمانی است که سلمان بن عبدالعزیز چهار ماه بعد ازآن به تخت و تاج عربستان سعودی صعود می کند.

مساله بر سر مانور بسیار حساس حاکمیتی دو گانه در پاکستان است: حاکمیتی بین آقای نواز شریف، نخست وزیر منتخب در سال ۲۰۱۳ترسایی ( برای سومین بار از سال ۱۹۹۰(۱؛  و ژنرال را حل شریف ( یک هم نامی ساده)  که به عنوان فرمانده ارتش حق ویتو در دیپلوماسی منطقه ای و سیاست استراتیژیک کشور را در اختیار دارد. در افعانستان آقای غنی در ابتدا امید به همکاری با پاکستانی ها داشت ولی این امید دیری نپایید. در هند با وقوع حمله تروریستی در یک قطعات نظامی  شرایط سختی که در نتیجه به قدرت رسیدن ناسیونالیست های هندو در دهلی نو بوجود آمده بود، جای خود را به یک فضای مساعد برای گفت و گو داد. روابط  پاکستان با متحد قدیمی اش  عربستان سعودی به دلیل فعالیت های تیم جدیدی که در این کشور برسر کار آمد  پیچیده شد.

تنش های داخلی پاکستان، وظیفه نخست وزیر وفرمانده ارتش را بازهم پیچیده تر می کند. مبارزه با طالبان پاکستان پس از قتل عام ۱۴۱ نفر از جمله ۱۳۲ کودک، در دسامبر ۲۰۱۴ ترسایی در یک مدرسه نظامی در پیشاور توسط گروه جنبش طالبان در پاکستان (تی تی پی) درالویت قرار گرفت. و این رو دررویی پایان نیافته است، حد اقل در بعد ایدلوژیکی آن ( مقاله پاکستان، یک دموکراسی تحت نظارت را بخوانید).

بین ریاض و تهـــران

امتناع اسلام آباد در کمک به عربستان در مورد حمله به یمن در اپریل ۲۰۱۵  ضربه ای است به ریاض که تامین مالی پاکستان را وسیعا به عهد ه داشت: هزینه های اقتصادی، مدرسه های اسلامی واحتمالا هسته ای. در واقع عربستان، پاکستان را به عنوان یک منبع انتقال دانش وتکنالوژی و تجهیزات می انگاشت، به ویژه که ایران متهم به در گیربودن دربرنامه هسته ای بود. افزون بر این هزاران پاکستانی درعربستان سعودی و کشورهای خلیج فارس مشغول به کاراند. همچنین نخست وزیر آقای شریف بسیار مدیون خانواده سلطنتی سعودی است که او را از زندان جنرال کودتاچی، پرویز مشرف (۱۹۹۹-۲۰۰۸) بیرون آورده  و از او در دوران تبعید بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷  پذیرایی کرد.

اگر چه نخست وزیر شریف  نظر منفی پارلمان را بهانه امتناع فرستادن نیروهای نظامی به یمن اعلام می کند، ولی دلیل واقعی این امتناع اجماع بین ارتش و دولت است. در سال ۲۰۱۱ترسایی  در اوج « بهار عربی» سازمان ارتش پاکستان با استخدام مزدوران در بین سربازان سابق به نجات رژیم بحرین شتافت که در آن سلطان اهل سنت، اعتراضات اکثریت شیعه را سر کوب می کرد. ولی شرکت درعملیات نظامی سنگین آل سعود و ایتلاف اش در برابر شورشیان حوثی که خواهان کنترول یمن هستند، مساله دیگری است. شیعه زیدی(۱) حوثی ها دریمن با شیعه در ایران متفاوت است. با وجود این ریاض تهران را متهم به پشتیبانی از حوثی ها می کند و این چنین جبهه رویارویی تازه ای بین سنی مذهب های سعودی وامارات از یک طرف و ایران شیعه و کشور های تحت حمایت اش، سوریه، عراق و لبنان از سوی دیگر می گشاید.

هر دو شریف، نخست وزیر و فرمانده ارتش پاکستان که مهمان ریاض بودند اظهار آماده گی کردند که « حفظ تمامیت ارضی پادشاهی سعودی را» محترم شمارند، تاکیدی که ۷ جنوری ۲۰۱۶ طی سفر وزیر دفاع عربستان و ولیعهد محمد بن سلام به اسلام آباد تکرار شد (۳). ولی تایید کردند که ارتش پاکستان در حال حاضر تمام نیرویش رادر برابر طالبان پاکستان به کار گرفته است، علاوه بر این آنها نمی توانند خطر تشدید تنش های داخلی را در حال حاضر نادیده بگیرند در حالی که اقلیت شیعه از حملات یک گروه مسلح سنی به نام لشکر جنگی رنج می برند. همچنین اسلام آباد قصد ندارد فرصت های ارایه شده بر اساس توافق واشنگتن وتهران چون از سرگیری کار خط لوله گاز ایران-پاکستان که در سال ۲۰۱۰ ترسایی آغاز شده و ناتمام مانده بود را نا دیده بگیرند. به خصوص که افغانستان، ایران وهند می خواهند هزینه احیای بندر ایرانی چابهار را به عهده بگیرند. این بندر بدل بندرگوادر پاکستان است که چینی ها هزینه آنرا پرداخته اند. بندر چابهاربه افغانستان امکان می دهد که با دست یابی به دریا، به انحصار دریایی پاکستان پایان دهد وبه هند اجازه می دهد که از طریق ایران به منابع گازی افغانستان و آسیای مرکزی دست یابد.

تردید اسلام آباد زمانی افزایش یافت که ریاض در دسمبر ۲۰۱۵ ایجاد یک اتحاد بین ۳۴ کشور سنی « علیه تروریسم » را اعلام کرد وگویا پاکستان بدون آنکه در جریان باشد در لیست۳۴ کشور آمده است. بحران بین عربستان سعودی و ایران با اعدام یکی از مخالفان شیعی افزایش یافت. وزیر خارجه عربستان آقای عادل الجبیر در بازدیدش از اسلام آباد در ۷ جنوری ۲۰۱۶ رسما حمایت پاکستان را بدست آورد. اما خارج از این تظاهر در حمایت، دولت پاکستان خواهان گفت و گو است ودر برابر پارلمان تضمین کرد که به هیچ عملی که موجب« اختلاف بین مسلمانان گردد(۴)» دست نخواهد زد. درحالیکه خطر داعش افغانستان وحتا پاکستان را تهدید می کند، دولت پاکستان نمی خواهد بحران خاور نزدیک به مشکلات شان در پاکستان وهمچنین در کشور همسایه افغانستان اضافه شود. آقایان نواز شریف و راحل شریف در ۱۸ و۱۹ جنوری با سفر به ریاض و سپس تهرا ن کوششی برای بهبود روابط ایران وعربستان کردند که نتیجه ای قطعی بدنبال نداشت.

زیر فشارهنـــد و افغانستان

حامد کرزی رییس جمهور افغانستان در دسمبر ۲۰۱۴ دوران ریاست جمهوری اش را با انتقادی کوبنده از رفتار های پاکستان  و استراتیژی امریکا در کشورش به پایان رساند. بخش اصلی نیروهای پیمان اتلانتیک شمالی ـ ناتو از منطقه بیرون کشیده شده اند: از جنوری ۲۰۱۵، فقط حدود ده هزار نفر مربی و نیروهای ویژه  به طور عمده امریکایی برجا  مانده است. آقای غنی   جانشین آقای کرزی تصمیم گرفت با همکاری با پاکستان برای بر قراری صلح تلاش نماید. بازدید های نظامی وغیرنظامی در بالاترین سطح به تکرار در طی ماه ها به منظور هماهنگ کردن عملیات علیه طالبان پاکستانی انجام پذیرفت. از این پس طالبان در مرز افغانستان، برای نخستین بار، پناه گاهی متقارن با پناه گاه طالبان افغانی که از سال ۲۰۰۱ در آن طرف مرز در پاکستان وجود داشت ایجاد کرده اند. درعوض آقای غنی انتظار دارد  که پاکستان آنها را به گفت و گو با یکدیگر در دو سوی مرز وادار کند.

در افغانستان این همکاری بین دو کشور همسایه مورد انتقاد شدید قرار گرفت، به ویژه در زمان اعلام رسمی آن در ماه می ۲۰۱۵ ترسایی؛  و یک پروژه  بررسی مشترک بین سازمان های اطلاعاتی درنظر گرفته شد (سازمان امنیت ملی پاکستان و اداره امنیت ملی افعانستان)، شامل بخشی آموزشی که سازمان امنیت ملی پاکستان عهده دار آن بود. این پروژه به نتیجه نرسید و رییس اداره امنیتی افغان که مخالف آن بود چند ماه بعد مجبور به استعفا شد. در این بین مدیریت امنیت ملی افعانستان از مرگ ملا عمر از رهبران تاریخی طالبان در سال ۲۰۱۳  ترسایی خبر داد. این خبر موجب تضعیف جانشین ملا عمر ومرد شماره دو، ملا اختر منصور گردید. او موافقت کرده بود که در جون ۲۰۱۴ زیر نظارت پاکستان و با حضور ناظران امریکایی وچینایی، اولین دیدار بین فرستاده گان طالبان ونماینده گان کابل برقرار شود. پس از انتشار خبر مرگ ملاعمر بحران خفته طالبان برافروخته شد و روند گفت و گو ها به حالت تعلیق درآمد.

با این حال کنفرانس سالانه، انجمن وسیع منطقه ای که در سال ۲۰۱۱ ترسایی۵ پایه گذاری شده بود با نام « قلب آسیا » یا « فرآیند استانبول»، در اواسط دسمبر ۲۰۱۵ در اسلام آباد برقرار شد، و موجب کاهش تنش بین افغانستان وپاکستان گردید. تنشی که در سپتمبر۲۰۱۵ با اشغال موقتی شهر افغانی کندوز توسط طالبان بالاگرفت و وزیردفاع افغانستان، سازمان های پاکستانی را به دخالت داشتن در این حمله متهم کرد ه بود ۶ .

در ۲۷ دسمبر ۲۰۱۵  سفر جنرال راحل شریف به کابل ( پنجمین سفر از پاییز ۲۰۱۴ ) گفت و گو بین افغان ها را در دستور روز قرار داد. و در ۱۲ جنوری ۲۰۱۶ نماینده گان پاکستان، افغانستان، ایالات متحده و چین در اسلام آباد ملاقات کردند تا کوشش نمایند تعریف روشنی از روند بهبود روابط بین کابل وطالبان افغانستان بدست آورند. این ملاقات موفقیتی در پی نداشت. افغانستان خواهان این بود که بخشی از طالبان که با اصل مذاکره و پیش شرط آن مخالفندُ مورد حمله قرار گیرند که پاکستان به این پیشنهاد تمایلی نشان نداد. نماینده گان چهار کشور  ۱۸ جنوری در کابل ملاقات کردند و ملاقات های دیگر نیز به زودی انجام خواهد شد. با این حال هیچ تضمینی وجود ندارد: پایه مذاکرات توسط کابل تنظیم شده و نه ملا منصور، و شکاف بین طالبان، یا بدتر پیوستن آنها به داعش می تواند هرگونه پیشرفت مذاکرات را به مخاطره بیاندازد.

برای اسلام آباد مساله افغانستان از مساله هند جدا ست.اساس الگوی استراتیژیک پاکستان این است که از گرفتارشدن بیش از حد بین حریف های تاریخی اش هند و افغانستان امتناع ورزد.۷

در مورد هند، تمایل همکاری آقای غنی رییس جمهور افعانستان با پاکستان، هند را نگران کرده، به خصوص که رییس جمهور تازه افغانستان پس از ۷ ماه عازم دهلی نو شد. با این حال فراز و نشیب های روابط بین کابل و اسلام آباد فرصت مانور را به هند داد.احیای بندر چابهار، تصمیم به دادن هیلیکوپتر های جنگی به کابل که مدت ها در انتظارآن بودند (نقطه ضعف ارتش افغانستان که از این پس در صف مقدم در مقابل طالبان قرار دارند) و بازدید آقای مودی برای افتتاح ساختمان جدید پارلمان افغانستان به هزینه هند در دسمبر ۲۰۱۵، فضا را آرام تر کرد.

در مورد پاکستان، وضعیت در کشمیر- تقسیم شده توسط « خط کنترول» ۸  پس از روی کار آمدن آقای مودی از حزب بهاراتا جاناتا (ناسیونالیست هندو) ، متشتج شد. با این حال امید یک گفت و گو که از زمان حملات ۲۰۰۸ در بمبی ( با ۱۸۰ کشته و بیش از ۳۰۰ زخمی) متوقف شده بود، در حال احیاست. طی نشستی بی سر وصدا در ۶ دسمبر ۲۰۱۵ مشاوران امنیت ملی دو کشور گفت و گو ها را از جهت های گوناگون از سر گرفتند: تروریسم، کشمیر، وغیره. این گشایش در عین حال به دو دلیل اتفاق افتاد، یکی به دلیل تحولات در هند که در آن زمان مساله تروریسم برایش تقدم داشت ودیگر اینکه در پاکستان مشاور امنیت ملی جدید ژنرال ناصر خان جانجوا از نزدیکان فرمانده ارتش بود. نشست ظاهرا غیر منتظره بین آقای نواز شریف وآقای مودی در پاریس، در حاشیه کنفرانس محیط زیستی سازمان ملل و همچنین ملاقات « سر زده » ۲۵ دسمبر نخست وزیر هند از هم پایه پاکستانی اش در لاهور نشانه های مثبتی در مورد نزدیکی دو کشور است. در حالیکه در طول ۱۰ سال (۲۰۰۴-۲۰۱۴) حکومت، نخست وزیر سابق من موهن سنگ نتوانسته بود اطرافیانش را به لزوم رفتن به کشور همسایه قانع نماید.

دوم جنوری ۲۰۱۶، یک حمله تروریستی که بیم آن میرفت علیه پایگاه هوایی هند در پتانکو نزدیک پاکستان به وقوع پیوست و گفت و گو ها را مختل کرد. آقای نواز شریف به دهلی نو اطمینان داد که قصد دارد با اطلاعاتی که ماموران بازجویی هندی داده اند، گروه های تروریستی را خنثا کند و در واقع اعضای گروه جیش محمد که هندی ها نسبت به آنها مشکوک بود دستگیر شدند. اما بعید به نظر می رسد است که چنین رفتارهای خوش نیتانه ای کافی باشد.در حال حاضر نشست پیش بینی شده بین نماینده گان وزارت خارجه  دو کشور در اواسط  ماه جنوری به تعویق افتاده ولی اصل از سرگیری گفت و گو ها رها نشده است. دهلی نو خویشتن داری شگفتی در مورد این پرونده از خود نشان داد تا هدف تروریست های پتانکو که از بین بردن هرگونه امکان گفت وگو در سطح بالا بین هند وپاکستان است را خنثا و هرگونه امکان گفت و گو در سطح  بالا را حفظ کند.

رابطــه با چیــن

جمهوری خلق چین از سال های ۱۹۷۰ ترسایی خود را « کشور برادر» جمهوری اسلامی پاکستان می داند و روابط نزدیکی با منطق استراتژیک با این کشور دارد. پاکستان برای چین یک وزنه تعادل در برابرهند می باشد. کمک چین به برنامه هسته ای، و همچنین همکاری در صنایع دفاع، چون هواپیما های جنگی تندور جی اف ۱۷  که در چین اف سی ۱ شیالونگ نامیده می شود،  که به طور مشترک ساخته می شود، شاهد این روابط است. با این حال تحت تاثیر شی جین پینگ رییس جمهور، افق جیوپولیتیک چین بیش از هر زمان غیر قابل تفکیک از افق جیواقتصادی چین گردید. هند وچین همواره یک اختلاف مرزی داشته اند، وهند حضور نظامی اش را در هیمالیا با ایجاد یک نیروی چهل هزار نفری وبهبود زیر بنا ها در منطقه تقویت می کند. این موضوع مانع گفت و گو بین دو کشور نمی شود، رهبران دوکشور از یک دیگر بازدید می کنند وحجم تجارت بین چین و هند هفت برابر حجم تجارت بین پاکستان وچین است.

به عنوان بخشی از پروژه « جاده ابریشم جدید»، آقای شی جین پینگ در بازدید ماه اپریل ۲۰۱۵ دراسلام آباد، اجرای پروژه « راهرو اقتصادی وتجاری چین ـ  پاکستان» را اعلام کرد. ایده ای که در زمان ریاست جمهوری ژنرال مشرف مطرح شده بود. این جاده چند محوری قرار است سین کیانگ در غرب چین را به بندر گوادر پاکستان پیوند دهد. هزینه پیش بینی شده برابر۴۶ میلیارد دلار است که شامل پروژه های صتعتی وانرژی نیز می شود. البته باید ایمنی ساخت وساز وهمچنین مهاجران چینی را نیز در نظر گرفت. چین پیشنهاد می کند که عادی سازی وضعیت اداری ـ حکومتی منطقه گلگت بلتستان (شمال پاکستان) که « راهرو اقتصادی وتجاری چین پاکستان» از آنجا عبور می کند،بسیار مفید خواهد بود. در حال حاضر این منطقه هیمالیا مورد مطالبه هند است.علاوه بر این یک شاخه از« راهرو اقتصادی وتجاری چین ـ پاکستان» می بایست به افغانستان متصل شود که منابع معدنی آن مورد توجه چین می باشد.

این منطق اتصال بین چین وپاکستان آیا به کشورهای همسایه نیزگسترش خواهد یافت؟ تا کنون اسلام آباد حاضر به « تسهیل» رابطه تجاری با هند نشده است. از زمان امضای قرارداد تجاری میان افغانستان و پاکستان در سال ۲۰۱۰ ترسایی  کامیون های افغانی حق مسافرت به هند را دارند، ولی اجازه حمل ونقل همین کامیون ها از هند به افغانستان داده نمی شود (۹).

آقای نواز شریف موافق عادی سازی روابط هند و پاکستان است و اطاق بازرگانی نیز همراهی می کند؛ ولی تا زمانی که ارتشی ها در خط استراتیژی خود که می شود آن را با « اول کشمیر» خلاصه کرد، تجدید نظر نکنند، نیروهای غیرنظامی محکوم به بی تصمیمی هستند. این مساله اهمیت از سر گیری مذاکرات یا قطع مذاکرات را در سال ۲۰۱۶ نشان می دهد.

در پاکستان بسیاری بر این باورند که این سیاست بسیارهزینه داشته است. زیرا نه تنها باعث ترویج تروریسم شده ؛ بلکه به اقتصاد نیز آسیب رسانده، در حالیکه موقعیت جغرافیایی  سرمایه ای بزرگ برای این کشور به حساب می آید: از یک طرف پاکستان بین کشورهای دارای ذخایر انرژی و در حال گسترش آسیا، خاور نزدیک قرار گرفته، واز سوی دیگر کشوری است بین هیمالیا و اقیانوس هند و نزدیک به خلیج فارس. خانم شری رحمان رییس اطاق فکری موسسه جناح و سفیر سابق پاکستان در امریکا چنین می گوید:«  کسب وکار، تجارت، همگرایی اقتصادی هدف های آینده هستند وباید این ها مشوق تغییرات قواعد بازی باشند»(۱۰).  مبارزه با تروریسم وعلیه طالبان پاکستانی، توسط ارتش پس از برخی تردید ها، و تشدید آن از سال ۲۰۱۴ قطعا لازم است ولی کافی نیست.

بیشتر از انعطافی ساده به یک تکامل روایت تاریخی نیاز است تا در نتیجه آن «ایدلوژی پاکستان» تغییر یابد. یعنی دکترینی که در مدارس، در سرباز خانه ها تدریس می شود که از کشور یک « دولت ایدلوژیک» برای مسلمان های آسیای جنوبی ساخته است. هر دولت منتخب موظف به مقابله با آنست، و این در صورتی ممکن است که ارتش نیز دست به کار شود. گفته می شود که ارتش گفت و گو با هند را از سر گرفته است یا حد اقل تصمیم دارد که مانع گفت و گو ها نشود (بدون پیشداوری در مورد نتیجه این مذاکرات که تا اکنون نامشخص باقی مانده است). با این حال ارتش درتامل بر طبیعت خاص پاکستان، ایدلوژی رسمی، رابطه اسلام(چه نوع اسلامی ؟) با دولت وملت امتناع می ورزد. بحثی که سیاستمداران نیز از گشودن آن خود داری می کنند./ لوموند دیپلوماتیک

رویکردها:

۱- یکی از شاخه های اقلیت شیعه که در قرن نهم نرسایی در یمن وطبرستان در جنوب دریای خزر گسترش یافت

۲-

« Pakistan will stand by Saudi Arabia if territorial integrity threatened : PM Nawaz », The Express Tribune, Karachi, 10 janvier 2016.

۳- « Grave dangers face Muslim world in light of Saudi-Iran standoff : Sartaj », Dawn, Islamabad, 5 janvier 2016 ; « A delicate balance », Dawn, 6 janvier 2016.

۴-  کشورهای شرکت کننده: افغانستان، عربستان سعودی، چین، امارات متحد عربی، هند، ایران، قزاقستان، گرجستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ، ترکمنستان، ترکیه و کشورهایی که از این ابتکار پشتیبانی کردند: المان، استرالیا، کانادا، مصر، اسپانیا، امریکا، فرانسه، ایتالیا، جاپان، پولند، انگلستان، سویدن، سازمان ملل متحد ، اتحادیه اروپا، تشکل تعهد نامه اتلانتیک شمالی(اوتی ای ان) وغیره

۵- « MoD blames ISI for Kunduz assault », Tolo News, Kaboul, 1er octobre 2015.

۶-  « مصایب زوج هند وافغانستان» را بخوانید. لوموند دیپلوماتیک، مارچ ۲۰۱۴

۷ ـ پس از اتصال کشمیر به هند با تصمیم مهاراجای کشمیر در سال۱۹۴۷، دو کشور هند وپاکستان بارها زد وخورد داشته اند. از سال ۱۹۴۹ کشمیر دو قسمت شده، یکی کشمیر آزاد و گیلگیت بلتیستان( دوم منطقه تحت اداره پاکستان) و دیگری جامو وکشمیر( منطقه تحت اداره هند)

۸-  مبادلات بین دو کشور در سال ۲۰۱۴مبلغ ۲.۶ میلیارد دلار بود. اگر مبادلات از طریق کشور های واسطه (امارات وسنگاپور) را نیز درنظر بگیریم بی شک این مبلغ دو برابر خواهد بود که بسیار کمتر از آن چیزی است که باید باشد.

۹- Sherry Rehman, « The audacity of hope : Beyond photo-op, Modi and Sharif must move quickly and come up with a peace plan », The Times of India, Bombay, 27 mai 2014.

۱۰- Sherry Rehman, « The audacity of hope : Beyand photo-op, Modi and Sharifmudt move quickly and come up with apeace plan », The times of India, Bombat, 27 mai 2014

بامداد ـ سیاسی ـ ۱ /۱۶ ـ ۲۵۰۳