تعدیل نظام انتخاباتی کنونی به نظام مختلط تناسبی - اکثریتی رای قابل انتقال یگانه گزینه مناسب است!
دوکتور حبیب منگل
قراراست در نظام انتخاباتی افغانستان اصلاحات آورده شود و به این منظور کمیسیون ایجاد گردیده است تا طرح اصلاحات در نظام انتخاباتی را تهیه و برای تصویب به مقامات ذیصلاح ارایه نماید زیرا انتخابات ۱۳ سال پسین در کشور و بحران‌های انتخاباتی آن نشان داد که با این نظام انتخاباتی اکثریتی رای واحد غیرقابل انتقال و دستگاه معیوب و ناکارآمد انتخاباتی برگزاری یک انتخابات دموکراتیک، آزاد و عادلانه، مشارکتی و رقابتی، سالم و معتبر در کشور محال است.
بنابرآن این ضرورت تسخیرناپذیر به میان آمده است که نظام انتخاباتی کنونی کشور به نظام انتخاباتی مختلط تناسبی - اکثریتی تعدیل گردد. تا در آینده انتخابات واقعاً آزاد و عادلانه دموکراتیک و مشارکتی و مصوون از بحران‌های انتخاباتی داشته باشیم و در نتیجه آن ارگان‌های دولتی انتخابی برخوردار از مشروعیت لازم سیاسی در کشور عرض وجود کنند؛ مردم‌سالاری و دموکراسی ریشه بگیرد ؛ و شرایط ایجاد یک دولت واقعاً دموکراتیک در کشور فراهم گردد. اما قبل از برشمردن مزایای نظام انتخاباتی مختلط تناسبی - اکثریتی رای قابل انتقال پیشنهادی بر مفهوم و معنی نظام انتخاباتی و انواع آن به طور موجز مکث می‌شود؟
نظام انتخاباتی چیست؟
نظام انتخاباتی؛ عبارت از سازوکار و ترتیبات برگزاری انتخابات و تعین شیوه رای‌گیری- رای‌دهی و حوزه‌ها ، کرسی‌های انتخاباتی و چگونگی مشارکت سیاسی و کاندیتاتوری و طرز برد و باخت در انتخابات است؛ که به هدف بهترین نحو مشارکت و تبارز اراده و رای مردم در انتخاب کاندیدان و سازمان دادن رقابت سیاسی صلح آمیز و دموکراتیک در دست یابی به قدرت سیاسی و ایجاد ارگان‌های انتخاباتی دولتی مشروع و کارآمد و نهادینه ساختن دموکراسی در قانون انتخابات یک کشور وضع و توسط دولت و نهادهای انتخاباتی به منصه اجرا قرار می‌گیرد. و به انواع نظام انتخاباتی اکثریتی - رای واحد غیرقابل انتقال؛ نظام انتخاباتی تناسبی و نظام مختلط اکثریتی - تناسبی تقسیم می‌گردد و با درنظرداشت شرایط؛ ویژه‌گی‌ها؛ نوعیت و ماهیت نظام سیاسی یک کشور از میان انواع فوق یکی آن انتخاب و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
الف - نظام اکثریتی:
نظام اکثریتی، نظامی انتخاباتی یا شیوه رای‌گیری و برگزاری انتخابات است که درآن با توجه به تعداد کرسی‌های انتخاباتی، فرد یا افرادی که اکثریت و یا بیش‌ترین رای ازآن خود سازد پیروز انتخابات شمرده می شود. در این نظام رای غیرقابل انتقال است و تنها رأای اکثریت ملاک ارزیابی قرار می‌گیرد و رای اقلیت بی اثر است و این اکثریت می تواند مطلق یا نسبی باشد. اکثریت مطلق مانند انتخابات ریاست جمهوری افغانستان به این معنا است که برنده انتخابات که در دور اول انتخاب می شود باید حتماً نصف به علاوه یک رای را داشته باشد و اگر نتواند در دور اول، اکثریت مطلق آرا را به خود اختصاص دهد انتخابات به دور دوم کشیده می‌شود و در این مرحله اکثریت نسبی ملاک قرار می‌گیرد.
ب - نظام تناسبی:
با توجه به معایب نظام اکثریتی، بسیاری از کشورها به نظام تناسبی روی آوردند. در این نظام انتخابات در نظام انتخاباتی تناسبی، انتخابات، تنها بین احزاب و گروه‌های اجتماعی است برگزار می گردد و هر حزب و گروهی و با توجه به تعداد آرایی که کسب می‌کند می‌تواند به همان نسبت کرسی‌های پارلمان را از آن خود کند. البته به شرط اینکه حداقل آرای لازم را کسب کرده باشد. در این نظام برخلاف نظام اکثریتی، هر حزب یا جناحی می تواند در عین مغلوب شدن در صحنه انتخابات، صاحب کرسی نماینده گی شود.
منظور از انتخابات تناسبی برقراری عدالت در امر نماینده‌گی و نمایاندن دقیق گرایش‌های سیاسی در کشور است. همه احزاب حتا احزاب در اقلیت باید به نسبت آرا شان دارای نماینده باشند. در نظام انتخاباتی تناسبی بر خلاف نظام انتخاباتی اکثریتی، فهرستی که بیش ترین آرای مردم را کسب کند صاحب همه کرسی‌ها نمی‌شود بلکه فهرست‌های دیگر نیز در صورت احراز حد نصاب لازم برای حضور در شمارش آرا دارای کرسی می شوند. تنها، حزبی که بیش ترین رای را آورده دارای کرسی بیشتری می‌شود.
ج - نظام مختلط:
این نظام انتخاباتی در واقع ترکیبی از نظام اکثریتی و نظام تناسبی است و کشورها با در نظر داشتن شرایط، در صورتی که یکی از نظام‌های اشاره شده در بالا به تنهایی موثر نباشد، از نظام مختلط که ترکیبی از مزایای هردو نظام اکثریتی و تناسبی را دربر می‌گیرد استفاده می‌کنند. بدین صورت که تعدادی از کاندیدان از طریق رای مستقیم مردم (نظام اکثریتی) و تعدادی دیگر از طریق رای مردم به احزاب (نظام تناسبی) انتخاب می شوند. نظام انتخاباتی مختلط تلاشی است برای تلفیق اصل عدالت و رعایت حق گروه‌ها و احزاب سیاسی و حضور شخصیت‌های منفرد و برخوردار از اعتبار در بین مردم و امکان تشکیل اکثریت پارلمانی برای تأسیس دولت‌های پایدار دریک کشور.
این است انواع نظام های انتخاباتی که از سوی کشورهای مختلف و فرایند گذار به دموکراسی و ایجاد نظام های دموکراتیک انتخاب گردیده است و مورد استفاده قرار دارد. پیشنهاد سازمان ملل‌متحد در سال ۲۰۰۴ برای نظام انتخاباتی و انتخابات مجلس نماینده گان افغانستان نظام تناسبی بود، ولی مورد قبول حکومت قرار نگرفت و به ادامه آن در سال ۲۰۰۵ با وجود آنکه قانون انتخابات تعدیل شد؛ اما نظام کنونی رای واحد غیرقابل انتقال همچنان باقی ماند و انتخابات بعدی مجلس نیز با همین نظام برگزار شد؛ نظامی که از طرف جامعه مدنی، احزاب سیاسی، تعداد از اعضای شورای ملی، کارشناسان داخلی و خارجی به شدت مورد انتقاد قرار داشت. اما این انتقادها گوش شنوا نیافت. تا اینکه معایب این نظام در تقلبات و تخلفات گسترده انتخابات بعدی ولسی جرگه و ریاست جمهوری و بحران های انتخاباتی آن بیشتر از پیش برملا شد و ضرورت اصلاح و تعدیل آن اینک در دستور روز قرار گرفته است.
هرچند که دیدگاه‌ها و طرح‌های پیشنهادی گوناگون برای اصلاح و چگونگی نظام انتخاباتی ارایه گردیده است و مورد بحث قرار دارد که به آن ارج گذاشته می‌شود؛ اما به نظر من تعدیل نظام اکثریتی رای غیرقابل انتقال کنونی به نظام مختلط تناسبی- اکثریتی رای قابل انتقال گزینه مناسب برای افغانستان می باشد که عمده ترین مزایای آن قرار ذیل شمرده می‌شوند.
مزایای نظام انتخاباتی مختلط تناسبی - اکثریتی رای قابل انتقال
۱- این نظام بیشتر دموکراتیک و کارآمد است؛ زیرا با کاندیتاتوری متناسب دو کتگوری (احزاب سیاسی و نامزدان مستقل) در انتخابات؛ مشارکت مردم در انتخابات گسترش می یابد و رقابت انتخاباتی احزاب و غیر حزبی‌ها که افکار و منافع لایه‌های مختلف اجتماعی را منعکس می سازد به بهترین شکل تامین می‌گردد؛ و با حضور احزاب سیاسی جنبه شخصی رقابت انتخابی ضعیف می گردد و چانس ورود افراد فاقد صلاحیت نماینده گی در ارگان‌های انتخابی قدرت دولتی کاهش می‌یابد؛ از دسته بندی های بی‌پایه و تشکیل ایتلاف‌های مقطعه ای و ناپایدار در مجلس و ایجاد حکومت های ایتلافی ضعیف وبی ثباتی سیاسی در کشور جلوگیری به عمل می‌آید.
۲- این شیوه انتخاباتی مظهر عدالت انتخاباتی است؛ زیرا عدم توازن میان آرا و کرسی‌ها و نابرابری؛ افکار و آرا اقشار مختلف اجتماعی را به بهترین شکل در انتخابات منعکس می‌سازد و برای جناح‌ها و گرایش‌های مختلف سیاسی خورد و بزرگ این چانس میسر می‌سازد که به نسبت مقبولیتی که نزد افکار عمومی دارند، در نهادهای انتخابی ارگان‌های قدرت دولتی حضور یابند و مانع یکه تازی و انحصار سیاسی و حاکمیت حزب یا گروهی خاص بر جامعه می‌شود.
۳- در این نظام انتخاباتی چون رقابت انتخاباتی عمدتاً حول احزاب سیاسی و برنامه‌ها و منافع عام ملی می چرخد؛ زمینه استفاده ابزاری کاندیدها از تنوع قومی ـ مذهبی و منطقه که قانوناً ممنوع است و منافع قشری در مبارزات انتخاباتی محدود می‌شود و کاندیدان که از علایق و احساسات قومی و مذهبی سواستفاده می‌برند و در واقع به تفرقه در بین مردم دامن می زنند به مرور زمان به انزوای سیاسی می روند و در رقابت‌های سیاسی به شکست روبرو می‌شوند.
۴- این نظام انتخاباتی مشروعیت پارلمان را ارتقا می‌دهد؛ زیرا از یک سو رای مردم به شکلی تقسیم می‌شوند که کاندیدان حزبی و یا غیرحزبی نمی‌تواند با آرا بسیار پایین به مجلس راه. و از جانب دیگر از ایجاد استبداد اکثریت پارلمانی جلوگیری به عمل می‌آید؛ زیرا که ارای کاندیدان ناکام نیز محاسبه می شوند و اقلیت‌ها نیز فرصت تاثیرگذاری در فرایندهای انتخاباتی دارند. بدین گونه مشروعیت مجلس به مثابه نماینده گی تمام ملت تامین و ارتقا می‌نماید.
۵- در نظام انتخاباتی مختلط تناسبی - اکثریتی رای قابل انتقال و اشتراک با فیصدی بلند و برجسته احزاب سیاسی و نامزدان مستقل در انتخابات؛ از یک سو نماینده گی تمام ملت در مجلس تبلور می نماید و از جانب دیگر با تشکیل اپوزسیون موثر متشکل از احزاب سیاسی و نامزدان مستقل در مجلس میزان کارآمدی و توانایی مجلس در تصمیم گیری‌های مهم کشوری افزایش می‌یابد و از مداخلات و اعمال نفوذ گروه‌های قدرت در تصمیم گیری‌های مجلس و تشکیل گروه‌های کوچک و متعدد و آشفتگی‌ها در مجلس جلوگیری به عمل می‌اید.
این است عمده ترین امتیازات نظام انتخاباتی مختلط تناسبی - اکثریتی رای واحد قابل انتقال که از سوی تعدادی کثیری کشورهای جهان انتخاب گردیده است و در راستای تامین توسعه سیاسی؛ مردم سالاری و پارلمانتاریسم؛ استقرار دموکراسی و ایجاد یک دولت دموکراتیک و ثبات کشورها اثرگذار و مفید واقع شده است.
بنابرآن تعدیل نظام انتخاباتی اکثریتی رای غیر انتقال کشور ما به نظام مختلط تناسبی - اکثریتی رای واحد قابل انتقال توام با نوسازی دستگاه و نهادهای انتخاباتی یگانه گزینه مناسب می باشد که در قانون جدید انتخابات کشور باید وضع و تسجیل گردد. در فرجام درحالی که به مساعی نیروهای دموکراتیک و مترقی و نهادهای جامعهٔ مدنی افغانستان و حمایت جامعه جهانی در راستای آوردن اصلاحات اساسی در نظام و دستگاه و نهادهای انتخاباتی ارج گذاشته می شود و باور کامل وجود دارد که این مساعی متحدانه به موفقیت می‌انجامد؛ یک بار دیگر خاطرنشان می‌گردد که نظام مختلط تناسبی - اکثریتی رای قابل انتقال یگانه بدیل نظام انتخاباتی ناکارآمد و بحران زای کنونی انتخاباتی کشور به شمار می‌آید.
بامداد ـ سیاسی ـ ۲ /۱۵ ـ ۱۷۰۶