نقش شخصیت در تاریخ
داکترآرین
زمانیکه نام از "نقش شخصیت در تاریخ" میبریم، آنگاه ما با یک تنوع حیرت انگیز از شخصیتها، رویداد ها و حوادث، کارنامه ها، قیامها و تحولات و تنازعات بزرگ و کوچک برمیخوریم با اصلاحات آرام و انقلابات خونین، بازگشتها، جهشها، شتابها و درنگها روبرو میشویم و با نبرد های قهرآمیز و مسالمت آمیز، شکستها وپیروزیها، با قهرمانان نامدار و وطنپرستان بی بدیل و با اشخاص ضعیف، بی شهامت، دودل و بی ارزش سروکار داریم.
پیش از آنکه بحث کوتاه خود را در باره "نقش شخصیت در تاریخ" آغاز کنم با اندکی تفصیل به واژه "شخصیت" توجه خوانندگان را معطوف مینمایم، که بطور بسیار مختصرمیخواهم این مقوله را تنها از نظرسیر تاریخی - سیاسی آن مطرح نمایم.
شخصیت بیان مفاهیم بسیارگونه اجتماعی می باشد که با انسان و انسان اجتماعی شده پیوند ناگسستنی داشته، اما درگسترش همیشه گی یعنی در گوارش و رانش دایمی اندیشه های نو و کهنه همواره تکامل نموده و غنا گرفته است." ژوپیتر" مظهر نیرومندی و مقاومت١،"می نرو"عقل و جنگ و هنر را متجلی می ساخت،" وستا" عشق و عاطفه و محبت را به خانواده به ارمغان می آورد، "مارس" جنگ و دفاع از میهن را می آموخت و " پرومته"مظهر سرکشی و عصیان بود، دیده میشود که در این روند انسانها پیرامون "شخصیت" تصاویر، احکام و استنتاجات خود را بوجود آورده اند و شخصیت های متفاوت را به استفاده از تخیل، تعقل، احساس و اراده خویش ساخته اند، که طی نسل ها و نسل ها به کمک شعور، کار، و تجربه متکامل ترشده و معرفت ما را با صفت حقیقی و واقعیت این مقوله فلسفی بیشتر نموده است.
فیلسوف مشهور یونان اپیکور «شخصیت» را در انسان دوستی میدید و برای افراد جامعه کرامت مساوی قایل بود٤، سقراط دانش را موجب فضلیت و جهل را مایه ای رذالت می دانست٥، تولیستوی به این نظر بود که «شخصیت» خود سازی است و حاصل رنج های بیکران و زحمات فراوان انسان میباشد٦، روسو فیلسوف و عالم فرانسوی را عقیده برآن بود که انسان با اخلاق ستوده وفاضله پا به عرصه وجود میگذارد و این جامعه است که انسان را فاصد میسازد٧، دکارت مهفوم «من» را به عوض «شخصیت» بکار میبرد یعنی مفاهیم "من" و "شخصیت" را باهم می آمیزد و شخصیت را وابسته به شعور انسان و برخورد او نسبت به خودش میداند٨، کانت میگوید که انسان به این لحاظ «شخصیت» است که دارای شعور میباشد و شعور است که انسان را از حیوان متمایز میسازد٩.
انسان باشعور در عرصه تاریخ به مثابه «شخصیت» عمل میکند، نه به حیث یک فرد مجزا و بی هویت، همواره رشد اعتلایی داشته و کوشیده است تا از حالت جز خود را به جمع رسانده و برای خود حدود و حقوقی قایل گردد و از زنده گی بدوی، دم به دم با کار و تلاش آگاهانه و هدف مند به زنده گی انسانی تر خویش را کشانده و به دستآورد های بزرگی نایل شده است.
با آنکه سیرتکاملی و رشد "شخصیت" از یک وحدت ساده با شگردها و ترفند های گوناگون باخوبی ها و بدی های اجتماعی به مدارج عالی تر همواره در تغییر بوده است، اما در هر زمانه ای دارای مشخصات عمده شرایط زمان خود می باشد.ا فیداسیف در کتاب "اساسات سیاست شناسی" می نویسد: "طوریکه معلوم است در عهد قدیم شخصیت با سیاست برجسته و مشخص شده، آنچه که ارسطو را بر انگیخت تا انسان را آفریده سیاسی بنامد"١۰ به همین ترتیب درقرون وسطی مشخصه عمده "شخصیت" مذهبی، در دوره تجدد صفات طبیعی و حقیقی، درقرن نوزدهم اوصاف تجارت پیشگی و در قرن بیستم به اعتبار نخستین به اساس ویژه گی های دانش و سیاست بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. درکتاب "ماتریالیزم دیالکتیک و ماتریالیزم تاریخی" میخوانیم: "شخصیت عبارتست از ثمره تکامل تاریخی، اجتماعی و شخصی هرفرد و بروز ارزش های اجتماعی شخص میباشد و هرفرد شخصیت خاص خود را دارد"١١ که درعرصه های مختلف جامعه و حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دارای سهم خویش اند، "شخصیت" ثابت نمی باشد و همواره در حالت تغییر و دگرگونیها است. درچگونگی و شکل گیری "شخصیت" جامعه و شرایط معین تاریخی نقش اساسی را دارد.
"شخصیت" را میتوان از دیدگاه عملکرد تاریخی و سیاسی آن به اصیل و بدل به مترقی و ارتجاعی و به واقعی و ساختگی، به اکتیف و پسیف، به مثبت و منفی مشخص کرد، شخصیت مثبت پایدار، اما شخصیت منفی گذرا بوده و سیلاب خود بخودی تاریخ آن را با خود کشیده و از جایگاهی دایمی در جامعه برخوردار نمی باشد، به این ترتیب دیده میشود که حضور و نقش شخصیت در تاریخ تاثیر قابل ملاحضه ای برروند جوامع بشری دارد و از این جاست که نقش رهبران، زمامداران و فرماندهان برجسته میگردد، آنها با استعداد سازماندهی و قدرت رهبری و توانائی فرماندهی خود میتوانند به مثابه چراغی، فراه راه جنبشها و نهضتها و دولتها، درحرکت به جاده ای ناهموار اجتماعی استوار گام گذاشته و ازمغاکهای مخوف و تاریکی ها پیروزمندانه بدر آیند.
رهبران و شخصیت های عاقل و ترقی خواه ، احزاب، نهضت ها و دولتها را بسوی پیروزی ها و تسخیر قلل بلند رهنمون نموده و سیر تکاملی جامعه را تند تر ساخته و سرانجام تحول عظیمی را باعث میشوند و تاریخ را بجلو میکشانند، اما رهبران و شخصیتهای عقب گرا سیر تاریخ را کند نموده، در مقابله با روشنگری برخاسته و نمی خواهند که جامعه به ترقی و پیشرفت دست یافته و همواره میکوشند مردم را در تاریکی نگه دارند، به آشوبگرائی، مطلقیت و فرد گرائی متوسل میشوند، به این اساس است که تاریخ جوامع بشری همواره صحنه تصادم و نبردی نوی ترقی خواه و کهنه ای عقب گرا بوده، این نبرد ها گاه خونین، گاه فاجعه بار و گاهی هم مسالت آمیز مراحل خویشرا طی نموده است، در کشورهای پیشرفته و دارای دموکراسی، درنتیجه انقلابات اجتماعی و پیروزی ترقی خواهان برعقبگرایان و جدائی دین از دولت، این صف بندی و نبرد چند قرن پیش خاتمه یافته است، اما در کشورهای عقب مانده و جهان سوم هنوز بشدت آن جریان دارد، ولی به شهادت تاریخ و تجربه انقلابات فرانسه، روسیه، انگلستان، آلمان، ایالات متحده امریکا و... هیچ تردیدی نیست که عدالت، واقعیت و ترقی در جهان "خوارشده گان" نیزپیروز خواهد شد.
بحث پیرامون "نقش شخصیت در تاریخ" و"نقش توده ها درتاریخ" که تا ثابت نمایند کدام یک اساسی، مقدم و تعین کننده است، میان طرفداران ایدیالیزم و ماتریالیزم، سرمایداری و سوسیالیزم همواره وجود داشته و این نظریات بی اندازه متضاد و ناهمگون باعث مناقشات و تصادمات شدید اندیشمندان و تیوری پردازان شده است، ا.ی یورکوویتس دانشمند شوروی می نویسد: "نقش واقعی زحمتکشان در حیات اجتماعی قبل از همه درآنست که خودشان سازندگان اصلی نعمات مادی و معنوی... محرکین واقعی پیشرفت جامعه و سازندگان اصلی تاریخ بشراند"١۲، اما هیوم "با شدتی بیش از شدت بورک و منطقی معتدلتر از منطق بنتام می گوید که هرگز موافقت مردم شرط برقراری حکومت نبوده است. بی گمان هر موافقتی که مردم ابتدایی با حکومت داشته اند، موافقتی ناآگاهانه بوده است." درحالیکه نقش مردم را بکلی رد نمیکند اما چنین حکومتی به نظرهیوم نا ممکن و بواقعیت نمی پیوندد. دانشمند دیگر شوروی می نویسد: "انسان نو سازنده واقعی تاریخ، مالک تمام جامعه یگانه تولید کننده و صاحب ثروت مادی و معنوی و حامل روابط انسانی واقعی و نو در جامعه می باشد"١۳، ولی موم فورد به این باور است که:"هیچ چیزی نمی تواند به قدر احترام مردی متنفذ و معتبر، جماعت پرشور را آرامش بخشد... بنابرآن، به این نتیجه می رسیم که برای آرام کردن جماعت پرشور راهی بهتر یا سالمتر از این نیست که مردی با هیبت پر حرمت را حاضر کنیم"١٤. همچنان درهمین کتاب میخوانیم "هیچ مسیحی نمی تواند به مخالفت فرمانروای خود- خوب یا بد- برخیزد، بلکه به هرگونه بیدادگری تن در می دهد،... خدای متعال حکام ما را دیوانه گردانیده است، اما به ما فرمان داده است که فرمان ایشان بریم، هرکس که مقاومت ورزد لعن خواهد شد"١٥، در اینجا قابل تذکر میدانم بخاطریکه در این مورد جامد و یک جانبه قضاوت نکرده باشیم و یک گزیده را در نظر نگیریم، ضرور است تا به نظریات اندیشمندانی چون: هوکر، گیرتسن، سوارز، چرنیشفسکی، سیدنی، تروتسکی، لاک و روسو نیز مراجعه گردد.
به نظر نگارنده، بالش و رویش درخت دانش بخصوص در سه قرن اخیرتند گام میبردارد و اکثر تیوری ها و نظریات از ماکیاولی تا هیوم و ازهیوم تا روسو واز روسو تا به مارکس و از آنوقت تا به امروز به سرعت کهنه شده می رود و تا آینده نه چندان دور کهنه تر خواهد شد، به این اساس میتوان گفت که این دو نظریه از یک طرف نسبی و از جانب دیگر در واقع جهات یک روند واحد اند و به این باورم که: "شخصیت" چکیده ای از توده های مردم است که به گونه جاویدانی پا در درون تاریخ می نهد و در این هم هیچ جای شک نیست که توده های مردم سازندگان تاریخ اند، بدین سان نقش "توده ها" و نقش "شخصیت" در جامعه لازم و ملزم یکدیگر اند، همواره یکدیگر خود را کمک و تکمیل مینمایند، توده ها قهرمانان را بوجود میآورند و قهرمانان پیشگامان تاریخ و جامعه اند، نه توده ها بدون رهبران در این کارزار به دستآورد های چشمگیر نایل شده اند ونه رهبران جدا از توده ها توانسته اند حماسه بیآفرینند، لذا افراط و تفریط در نقش توده ها و نقش شخصیت، به سیر تکامل و ترقی در جامعه زیانبار، ویرانگر و حتی فاجعه آفرین است. رهبران و شخصیت ها پیشگامان جامعه و توده ها مشعل داران جوامع بشری اند، مطلق نمودند نقش شخصیت در تاریخ منجر به کیش شخصیت شده و اگر نقش توده ها را تعیین کننده بدانیم به نفی شخصیت ها پرداخته ایم، و واقعیت این است که: نه باید به افراط و تفریط و مبالغه متوسل شویم، کیش شخصیت در جامعه باعث اختناق، رکود سیاسی، کرختی استعداد ها، محدودیت دموکراسی، دیکتاتوری و سلب آزادی عقیده میگردد و اگر نقش توده ها را مطلق بسازیم و نقش شخصیت را نفی کنیم توده های مردم بدون رهبر به ارتش بدون سپهسالار می مانند، که باعث تشنج، شکست، بی نظمی، بی اتفاقی و حرج و مرج در سپاه میگردد، به این لحاظ به نظر من ایجاد و مراعات توازن میان این دو مقوله تاریخی و اجتماعی ضرور بوده تا کاروان تکامل جوامع بشری موفقانه به قلل بلند ترقی و تعالی رسیده و به اهداف بزرگ و نهائی خویش دست یابد.
حاصل سخن اینکه، با بررسی مقوله "نقش شخصیت درتاریخ" مشاهده میشود که شخصیت میتواند نیل به اهداف را آسانتر و یا مشکل تر سازد و سیر حوادث را تند تر ویا کند تر نماید، مثبت ویا منفی باشد. شخصیت مثبت یا ترقی خواه – رهبر و زمام دار است، که چرخ پیشرفت و ترقی را در جامعه فرسنگها به پیش می برد، شخصیت منفی و عقبگرا – حافظ مناسبات عقب مانده در دفاع از تاریک اندیشی بوده و پروسه ترقی و پیشرفت را در جامعه سد میشود و تأثیرات منفی و زیان بار از خود در تاریخ و جامعه بجا میگذارد.
شخصیت منفی، تحمیلی و ساختگی هرقدر هم به طنطنه دست یابد و در اطراف آن تبلیغات صورت بگیرد، در زنده گی یا پس از مرگ، تاریخ آنرا افشا میکند، القاب و منزلت های ساختگی بسیار زود فراموش تاریخ و توده های مردم میگردد، اما شخصیت های واقعی در خاطره مردم و در قلب تاریخ جای خویش را داشته و ماندگار است.
در اخیر به این نتیجه میرسیم که "نقش شخصیت در تاریخ" با اهمیت بوده و همواره تاثیر خود را بروی حوادث تاریخی میگذارد و در پیوند ناگسستنی با نقش "توده های مردم" قرار دارد نه بدون شخصیت ها و رهبران رسیدن به اهداف اجتماعی و سیاسی امکان پذیر است و نه بدون کار و فعالیت توده های مردم، تحرک و پیشرفت جامعه ممکن میباشد. «شخصیت» خاصیت و ویژگی های انسانی است که در جریان کار و فعالیت اجتماعی ساخته میشود و نمی تواند که بیرون از جامعه و جدا از آن بوجود آید، افراد در جریان کار اجتماعی و شرکت فعال در حیات اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی جامعه، خویش را، به مثابه "شخصیت" آشکار و برجسته میسازد، شخصیت نه خریده میشود ونه فروخته، شخصیت های تحمیلی هیچ ارزش ندارد، جایگاهی واقعی "شخصیت" را در روند تاریخی جامعه میتوان بر اساس چگونگی برخورد او نسبت به ترقی و پیشرفت، عدالت و میهن پرستی، صلح و انسان دوستی، فهم و دانش تعیین کرد، شخصیتهای منفی و تحمیلی و ساختگی نیکوهیده و منفوراند و مانند رد و برق روشن شده و خاموش میگردد اما شخصیتهای مثبت، ستوده و محبوب اند و مانند آفتاب میدرخشند و جاویدان میمانند./
١- دایره المعارف مصور ایران
ص ٤٩٧ ،انتشارات امیر کبیر – تهران
۲-همانجا ص ٤٩٨
۳-همانجا ص ٥۰۰
٤-همانجا ص ١٨
٥-همانجا ص ٦٦
٦-همنجا ص ٤٥
٧-همانجا ص ٧٦۳
٨-انسکلوپدی روسی(فرهنگ فنون و علم)
ص ۳۱٤ ، ل.ف ایلچیف
نشرات اکادمی علوم شوروی
ماسکو ١٩٨۳
٩-همانجا ص ۳۱٤
۱۰-اساسات سیاست شناسی ؛ ا.ی دیمیدوف
ص ٨٩ ـ نشرات مکتب عالی ، ماسکو ١٩٩۲
١١-ماتریالیزم دیالکتیک و ماتریالیزم تاریخی ـ بخش دوم ،امیرنیک آیین
ص ۲٥٥ ـانتشارات حزب توده ایران
١۳٥٨
١۲- فلسفه ماتریالیزم دیالکتیک
ا.ی یورکوویتس ،ص ۳٩٧ ـ اداره نشراتی پروگرس ،ماسکو ١٩٨۰
١۳ - مبانی سوسیالیزم علمی ، و. آفاناسیف ـ انتشارت سازمان جوانان توده ایران ـ چاپ اول ١۳٥٩
١٤- تاریخ اندیشه اجتماعی ـبارنز و بکر
ترجمه و اقتباس: جواد یوسفیان – علی اصغری
ص ٤٤٥
انتشارات امیر کبیر
تهران ١۳٨٤
١٥-همانجا ص ۳٧٤